Agat Pocawa ŋawasi ŋajam teŋ. Kwalam-kwalam to majaŋ-majaŋ gêga tau (Geoc 21:19).

Ajôŋ, Israelnêŋ Takac Kalender

Alabaster Poc amboac joŋjoŋ ma palêpalê, tec sêsap kêtu kekec to suc ŋajam-ŋajam, taŋ sêkêŋ ŋaola kêsêp.

Aleŋ Aleq Lau sêmac katuŋ, taŋ lau laŋgwa gêmuŋŋa seboc mêŋsêlêsu ŋamalac. Têtu kasec lau ma sêgôm bôc to kêam sêbôm sêsêp saleŋ sêja. Takac Ŋalau Sec.

Aloe Ka teŋ ŋatêkwi ŋamalu ŋajam. Lau laŋgwa sêkôc kêtu nêŋ gêŋ malu ma kêtu bu gêmacŋa gêwiŋ.

Altar Lau Juda sêkêŋ bulimakao to gêŋ kêtu da gêdêŋ Anôtô. Sêkêŋ gêsac altar ma sêkêŋ ja geŋ. Êsêac sêsap poc kapôêŋgeŋ kêtu altar ŋamêtê teŋ amboac tonec gebe sêsap ŋakêclêsu aclê e ŋakatu amboac bulimakao ŋajabo kêkô altar ŋakêclêsu aclê tonaŋ ŋaô (Geoc 9:13). Jabo aclê tonaŋ kêtu Anôtônê ŋaclai kapôêŋ ŋadôndôŋ. Anôtô kêtu lau gêbac, taŋ sêlêti jasêkam jabo tau ŋateŋ tôŋ, gebe sênac êsêac êndu atom naŋ, nêŋ lamu.

Amen Ŋalô Ebolai aweŋŋa nec tanam ôkwi gebe Gêŋ tau amboac tonaŋ me Ŋanô êsa amboac tônêmaŋ. Go ŋam teŋ gebe Biŋ ŋanôgeŋ. Êtôm tonaŋgoc, Magobe. Geoc 3:14 sê Kilisinê ŋaê gebe Amen kêtôm Biŋŋanô (Ŋatau).

Ametist Takac Pocawa.

Anao Takac Aneŋio, Biŋ Aneŋioŋa.

Aneŋio, Biŋ Anellioŋa Lau Israel nêŋ mêtê laŋgwa teŋ amboac tonec gebe Ŋac teŋ embe nê gôlôac masi, êsêagêc awê (kapoac) semasaŋ biŋ gêdêŋ tauŋ ma ŋac tau gêjam agêcnêŋ sakiŋwagao teŋ kêtu nê awênê anao. Ŋam gebe anao tonaŋ êkôc ŋapalê êjô ênê awê su. Anao kêsam ŋac tonaŋ gebe ŋatau ma lau sêsam eŋ gebe ênê akweŋ. Eŋ gêwê kaiŋ ŋac tau nê waba to gêŋ ma ênê gêŋlênsêm gêjac awê tau nê ŋapalê ŋawae gêwiŋ (Gen 25:6; 35:22).

Anôtô Latui Takac Lau Undambêŋa, Aŋela, Bôc.

Anôtô N. Malê gêwa ŋaê Anôtô sa gebe ŋam oc kêsêp Wapômtau Anôtau. Lau laŋgwa sêsôm gebe kêkêŋ gêŋ samob to gedeŋ tôŋ ma kêmoasiŋ ŋamalac ŋajam kêlêlêc. Jabêm sêliŋ nêŋ anôtô tonaŋ siŋ e ŋawae kêtu gwasa su, tec tetoc eŋ sa kwalec. Gêŋsêga amboac ôjô me gwêctêna me mutêna embe êŋgôm êsêac acgom, go taêŋ gêjam eŋ ma sêkêŋ da gêdêŋ eŋ. Tetoc bôc to gêŋ gêc ambêô ma sêkêŋ kêpi waŋ ŋasec teŋ sêuc su dedec gêdam gêja. Seboc anôtô kêtaiŋ tau su jagêmoa gwêcm ŋagêdimbob ŋalêlômgeŋ, taŋ kêliŋ ŋamalac ma gêŋ eŋ kêkêŋ naŋ, samob siŋ su. Sêliŋ eŋ siŋ amboac tonaŋ, tec tetoc nêŋ mimi to abeŋi katuŋ sa gêjô anôtô su. Biŋsu sêô lasê acgom, go sêpuc miŋ laŋgwa tonaŋ ŋam e sê ŋaê tau kêpi Anôtô mata jali, taŋ kêkêŋ undambê to nom biŋŋanôgeŋ naŋ. Eŋ kêliŋ tau siŋ jagêmoa jaêc atom, taê gêjam nê gêŋ ma gejob to gêjam jaom gêmoa ŋapaŋ. Anôtô mata jali gêwa tau sa gebe eŋ Ŋalau. Aêac tec tanam sakiŋ êndêŋ eŋ tatoc gêŋ ŋagêdô ŋakatu sa êjô eŋ su atom. Gwam to gêŋ ŋakatu, taŋ ŋamalac sêkêŋ kêtu nêŋ anôtôi jaba naŋ, eŋ gêjac jao gêc Biŋsu ŋamataŋa.

Anôtô Têlêtageŋ Ŋaê Têlêtageŋ ŋam gebe Têlêac kêtôm Tageŋ. Biŋ tonaŋ kêlêsôŋ aêacnêŋ kauc gebe gêŋ ŋanô têlêac têtôm gêŋ tageŋ atom. Embe tapuc ŋaê tau ŋam, oc tapô lêna gebe gêc lêlômsêga. Aêac tatap ŋaê tonaŋ sa aŋga Bibolo tau solop atom. Kêwaka Anôtô sa gebe tageŋ tê gêmoa, go tonec gêwiŋ gebe Kilisi ma Ŋalau Dabuŋ têtôm Anôtô tau (Joaŋ 1:1; 4:24). Bibolo tec gêwa Anôtônê ŋalaŋô têlêac sa gêdêŋ aêac gebe Anôtô Tama agêc Latu ma Ŋalau Dabuŋ. Ŋam kêsêp gêŋ, taŋ Anôtô gêgôm aŋga Gôlôac ŋalêlôm naŋ. Tama Anôtô kêkêŋ gêŋ samob. Eŋ kêkêŋ to têtac gêwiŋ ŋamalac, tec gêlôm to gêjam jaom ma kêmoasiŋ aêac kêtôm tameŋi ŋanô eŋ. Eŋ kêkêŋ Latu mêŋgêjam aêac kêsi (Joaŋ 1:14), ma kêkêŋ Ŋalau Dêbuŋ kêpuc aêac tôŋ (Rom 8:26). Ŋalau Dabuŋ tonaŋ Apômtau Jesu nê (Kor 11.3:17) ma Tama Anôtô nê amboac tonaŋgeŋ (Joaŋ 4:24). Anôtô geoc tau lasê kêpi ŋalaŋô têlêac tonaŋ teto gêc Bibolo ŋabuku. Eŋ kêkôniŋ tau amboac tonaŋ, ec tajala eŋ ŋaŋêŋ. Ŋalaŋô têlêac, mago Anôtô tauanô tageŋ. Têtac gêwiŋ ŋamôkê eŋ (Joaŋ 1.4:8). Eŋ gebe aêac têntac êwiŋ tauŋ e tatôm eŋ tau katu. Têntac gêwiŋ tauŋ tonaŋ ocgo êmbiŋ aêac tôŋ êtôm gêbiŋ Tama agêc Latu ma Ŋalau Dabuŋ tau tôŋ naŋ (Kol 3:14).

Anôtônê Gamêŋ, Anôtônê Gôliŋ Kiŋŋa. Anôtô kêtu nom samuc ŋagôliŋsêga to ŋakiŋ. Anôtônê Gamêŋ to Ŋagôliŋ tonaŋ kêtu anô aŋga nom gêdêŋ Jesu mêŋgêmoa naŋ. Eŋ gêjam mêtê lau gêjac m gebe “Anam taôm ôkwi. Anôtônê Gamêŋ kêdabiŋgac” (Mat 4:17; Mar 1:15). Biŋ Anôtônê Gamêŋŋa gêjam Ŋawae Ŋajam ma Biŋgôliŋ to gêŋtalô samob auc.

Aŋela Anôtônê ŋalau sakiŋŋa êsêac, tec sêsô eŋ ŋalabu ma sêgôm ênê biŋ ŋanô kêsa kêtôm eŋ kêsakiŋ êsêac, tec tasam êsêac gebe Anôtônê lau jaeŋŋa gêwiŋ. Ŋaê Anôtônê me Apômtaunê aŋela elêmê kepeŋ Apômtau tau geoc tau lasê mêŋkêsôm biŋ gêdêŋ ŋamalac. Aŋela nê Anôtônê lau sakiŋŋa têtôm propete to lau, taŋ sêsôm Anôtônê wae lasê (Geoc 19:10; 22:9). Ac têtôm Kilisi atom (Eb 1:4ŋg), tec tatoc êsêac sa amboac eŋ atom. Aŋela ŋakatu, tê lau teto-teto nê, kêtôm êsêac ôliŋ ŋalauŋa atomanô. Aêac taêŋ ênam aŋela tau amboac siŋsêlêc toŋaclai kaiŋteŋ. (Takac MŊŊ) Ŋalau undambêŋa tonaŋ sêwiŋ Anôtô sêmoa. Sêgi ênê lêpôŋ kiŋŋa auc ma aweŋ gêôc eŋ.

Aposolo Ŋaê Aposolo tonaŋ kêpi lau 12, taŋ Jesu kêjaliŋ êsêac sa jatêdaguc eŋ to sêpuc eŋ tôŋ naŋgeŋ. Go sê kêpi Paulu to Gôlôac Dabuŋ ŋakoleŋwaga ŋagêdô gêwiŋ gêc Biŋlênsêm Wakuc amboac tonaŋ. Ŋaê tau ŋam gebe jaeŋwaga me lau sêsakiŋ êsêacŋa. Anôtô kêsakiŋ êsêac to nê lausakiŋ samob gebe sêsôm ênê Gamêŋ ŋawae ŋajam lasê êndêŋ lau sêŋô, ec sêkêŋ êwiŋ eŋ ma ênam êsêac kêsi.

Areo Pagu Ŋaê tonaŋ ŋam (a) Aresnê Iôcmatu gêc Griknêŋ malacsêga Aten, (b) Kaunsil. Laumata malac tauŋa sêkac tauŋ sa-sa aŋga lôc tau, tec ŋaê tau sêsam kêpi kaunsil tonaŋ gêwiŋ. Sêkac tauŋ sa aŋga lôc tonaŋ kêtiam atom, mago ŋaê Areo Pagu kêsap tôŋ tec gêc (Apos 17:19-34; Kor I.1:22ŋgg).

Artemis Lau gêmuŋ andaŋgeŋŋa tetoc anôtôo teŋ tonaŋ sa sêgôm kêtu nêŋ lauo sêkôc gôlôac têtu taêsamŋa. Ŋaê tau ŋam kêsêp Grik aweŋ. Lau Rom sêsam ŋa tauŋ aweŋ gebe Diana. Kêtu tonaŋŋa sêsam anôtôo jaba tonaŋ nê ŋaê sêgaluŋgeŋ. Lau Asia Sauŋŋa tetoc Artemis (Diana) sa sêjac ŋawaegeŋ (Apos 19:23-40).

Asera Anôtôo jaba teŋ. Lau Kanaan tetoc sa ma sêkalem eŋ kêtu nêŋ lauo sêkôc ŋapalê taêsamŋa. Aseranê akweŋ Bal. Lau Israel sêku Kanaan tulu jasêŋgôŋ gamêŋ tau kêtu têlê, tec taêsam tetoc anôtôi jaba tonaŋ sa sêwiŋ. Sêsê ka kêkô lôc ma sêsap gwam (alê) kêtu ŋagêbôm kêkô lôm dabuŋ ŋalêlôm gêwiŋ, tec sêgôm Anôtô têtac ŋandaŋ kasa.

Asia Aŋga Bibolo ŋaê Asia kêkwa masaŋm kapôêŋ, taŋ gamêŋ Saina to India gêc naŋ, gêwiŋ atom; kêpi gamêŋ, taŋ aêac tasam Asia Sauŋ naŋgeŋ (Tim II.1:15; Geoc 1:4).

Astarte Anotôo tonaŋ gêjam jaom lauo sêkôc ŋapalê taêsamŋa, ma siŋ to siŋwaga gêwiŋ. Ŋasakiŋ gêjac gêŋ ôliŋ ŋakalacŋa ŋawae. Lau Asia Sauŋŋa to gamêŋ ŋagêdôŋa tetoc eŋ sa gêjam auc gêdêŋ têm laŋgwa tônê.

Bal Lau Kanaan tetoc Bal sa kêtu nêŋ anôtô jaba. Sêgôm gebe êkêŋ nêŋ gôlôêc têtu taêsam. Sêsam Asera gebe Balnê awê. Lau Israel jasêŋgôŋ gamêŋ Kanaan têtu têlê acgom, go tetoc anôtôi jaba luagêc tonaŋ sa sêwiŋ.

Bal Poacŋa Lau Sikem sê ŋaê tonaŋ kêpi nêŋ Bal ma tetoc eŋ sa kêtu nêŋ anôtô jaba (Gôl 8:33).

Bec Anôtô Gêŋgôŋŋa Ŋaê teŋ gebe Bec Anôtô Gêwa Tau Saŋa. Mose to nê lau sêsuŋ becsêga tau sa. Lau Israel sêlic nêŋ om aŋga Lômbec ŋalêlôm e Salomo kêkwê lôm dabuŋ sa acgom. Lômbec ŋaê teŋ gebe Anôtônê Bec me Bec Laŋôŋanô Êndêŋ Tauŋŋa (me takac tauŋ saŋa). Takac gebe Lômbec, Ombec.

Bec Sêmasaŋ Tauŋŋa Woke ŋabêc 5 ŋakêtula, taŋ Judao to ŋac sêmasaŋ tauŋ ma sêjac dabiŋ ŋagêŋ samob gebe sêlic nêŋ om Sabat (Mat 27:62; Mar 15:42; Luk 23:54). Gêmuŋ omsêga samob gêwiŋ amboac tonaŋgeŋ.

Belsebul Sadaŋnê ŋaê teŋ, naŋ gêwa eŋ sa gebe ŋalau sec samob nêŋ ŋatau eŋ.

Beŋ, Biŋ Beŋŋa Anôtô gêjac jao biŋ beŋŋa to sêpuc kapoacŋa gêdêŋ lau Israel, mago lau tau sêwi siŋ samucgeŋ atom, ŋagêdô sêgôm (Gen 30:14, 37ŋg). Anôtô gêlic gêŋ tau kêtôm sakiŋ gêdêŋ anôtôi jaba to gwam (Sam I.15:23). Lau taŋ têtêc beŋ to ŋalau sec naŋ, sêkêŋ gêwiŋ Anôtô kwalec, tec sêbu eŋ gebe gêjam jaom êsêac gêdêŋ sec to gêŋ ŋaclai samob jakêtôm atom. Aŋga Biŋlênsêm Wakuc lau-mec-geowaga sêkêŋ kisa gêdêŋ aposolo (Apos 19:14-18). Sêjac jao beŋ to gwam ŋasakiŋ aŋga BiŋIênsêm Wakuc gêwiŋ (Gal 5:10, 20ŋg; Geoc 21:8). Laimôkê Anôtô taugeŋ kêtôm gebe ênam nê lau kêsi êndêŋ gêŋ tonaŋ ŋai samob.

Beril Pocawa matac-matac me juju.

Bibolo Propete to lau teto nêŋ buku gêdêŋ-gêdêŋgeŋ gêdêŋ gêmuŋ andaŋgeŋ. Ŋasawa ŋamuŋa teŋ lau teŋ sejoŋ sa kêtu Biŋlênsêm Laŋgwa ŋabuku, taŋ teto biŋ Anôtô geoc tau lasê to kêsôm biŋ gêdêŋ ŋamalac naŋ ŋamiŋ. Aŋga Biŋlênsêm Wakuc sêsam buku laŋgwa tonaŋ ŋai sebe Biŋ teto gêc (English gebe Scriptures). Go aposolo to lau teto Jesunê koleŋ ŋamiŋ gêc Ŋawae Ŋajam ma teto papia gêdêŋ Gôlôac buŋa to lau gêdêŋ-gêdêŋgeŋ, e kêtu ŋamu sejoŋ sa kêtu Biŋlênsêm Wakuc. Ŋasawa teŋ kêtiam lau teŋ sêsi Biŋlênsêm Laŋgwa to Wakuc ŋabuku samob kêpi tageŋ kêtu buku kapôêŋ samuc tageŋ ŋaê Bibolo. Ŋaê tonaŋ ŋam kêsêp lau Grik aweŋ. Êsêac sêsam buku gebe biblia gebe buku taêsam, buku toêtoê, buku toluŋ.

Biŋ Tajac Mataŋa Tanac mata biŋ teŋ tasôm êtu tôŋ toaweŋ ênac Anôtô êwiŋgeŋ. Embe biŋ dansaŋ me daŋgôm ŋanô êsa atom, oc takalem eŋ ênac aêac ŋagêjô (Sam I.1:11; Pes 50:14; 116:14; Apos 18:18; 21:24).

Biŋgôliŋ Anôtônê Gameŋŋa Apômtau Jesu kêwaka biŋŋanô undambêŋa ŋagêdô ŋam sa gê dôŋ kêpi ŋamalacnêŋ gêŋ gêc awêgeŋŋa gebe êwa launêŋ kauc êsa êpi Anôtônê Gamêŋ. Eŋ gêjam mêtê lau kêsôm biŋgôliŋ gêdêŋ êsêac gêjac ŋawaegeŋ (Mat 13). Takac MŊŊ gebe Biŋgôliŋ.

Biŋsu Ŋagôliŋ Juda tauŋ sêsam Biŋlênsêm Laŋgwa ŋabuku ŋamataŋa lemeŋteŋ gebe “Biŋsu” me “Mosenê Buku” me “Mosenê Biŋsu Ŋabuku”. Lau ŋagêdô sê ŋaê Biŋsu tonaŋ kêkwa Biŋlênsêm Laŋgwa samucgeŋ ma ŋabuku samob tapaôŋgeŋ gêwiŋ.

Biŋsu Ŋakêdôŋwaga Êsêacnêŋ ŋaê teŋ gebe Biŋsutau. Êsêac sêpuc Biŋlênsêm Laŋgwa ŋabuku (Mosenê buku 5) ŋam ma sêwa sa gêdêŋ lau. Sêgôm gêdêŋ Gôlôac Buŋa sêwaka Biŋlênsêm Wakuc sa su. Takac Biŋsutau, Rabi.

Biŋsutau Êsêac têtu biŋsu ŋakêdôŋwaga to mêtôcwaga kêpi tageŋ. Lau tau dabuŋwaga atom. Juda sêsam êsêac Rabi (Mêtêmôkê) gêwiŋ. Ac sêwa biŋsu ŋam sa ma tauŋ sêjac têku biŋsu ma sejoŋ lêŋ ŋagôliŋ ŋagêdô sa jagêwiŋ biŋsu tau e lau ŋaôma sejop jageo. Takac Mêtemôkê, Biŋsu Ŋakêdôŋwaga.

Bôc Bôc aclê sêkô sêgi lêpôŋ kiŋŋa auc (Geoc 4:6). Bôc tonaŋ bôc malacŋa me saleŋŋa nê atom. Ŋalau undambêŋa. Tanam ŋalô Grik aweŋŋa ôkwi amboac tonec gebe Gêŋsêga mateŋ jali, me gêŋsêga tomagê. Êsêac sêwa Anôtônê ŋaclai to nê ŋawasi sa gebe jasêkô Lôlôc Ŋatau dabuŋanô tau ŋalaŋônêm. Esek 1:5-13, 10; Geoc 4:6-9 gêwa gêŋ mateŋ jali tonaŋ sa. Lau ŋagêdô taêŋ gêjam gebe tasam êsêacnêŋ ŋaê teŋ gebe Kerubim. Takac Anôtô Latui, Lau Undambêŋa.

Bôjaŋ Jalô Gêŋ tau bôjaŋ teŋ, naŋ gêmôê e talic amboac talec ŋajalô. Sêkam gêdêŋ ŋaka ma sêsap padi to gêŋ.

Da Ŋamalac sêjala tau ŋ gebe taêŋ gêjam geo ma sêsôm geo to sêgôm geo. Samob sêsa nêŋ lêŋ seso Anôtônê biŋ, tec tauŋ taêŋ gêjam gebe sêkêŋ nêŋ gêŋ ŋajam teŋ êtu da êndêŋ Anôtô gebe êŋgôm eŋ têtac êtu lêsi êndêŋ êsêac. Sebe da êkwa nêŋ sec auc êndêŋ Anôtô, tec sêkêŋ. Lau Israel sêkêŋ da tonec ŋai gebe Daja ma dadaŋge to da êpuc ôliŋ tôŋŋa ma dawama to datôp.-Apômtau Jesu Kilisi kêkêŋ tau kêtu da gêjô ŋamalac pebeŋ nêŋ sec su, tec biŋ daŋa tonaŋ gêjac lau buŋa ŋawae atom. Nêŋ ŋalêlôm to nêŋ kauc ma ôliŋwalô samucgeŋ êndêŋ Apômtau êtu aêacnêŋ da daŋge êndêŋ eŋ êjô ênê moasiŋ samob su. Anôtô gebe aêac dansuŋ tauŋ tatu da êndêŋ eŋgeŋ. Da tonaŋ tec gêjac eŋ mataanô ŋajam. Takac Kanom, Takis.

Dabuŋwaga (a) Lau malac teŋ embe taêŋ ênam sebe sêŋgôm nêŋ gêŋ towae teŋ amboac sê balôm me seno sam, ac sêjaliŋ lau ŋagêdô sa têtu dabuŋwaga. Kôm tonec gêjac dabuŋwaga tonaŋ ŋawae gebe sênam dabuŋ gêŋ ŋagêdô. Êsêac seŋ to sênôm gêŋ paliŋ-paliŋgeŋ atom. Sejop dabuŋ ŋapep. Embe sejop kwalec, sammôkê oc sêjaiŋ tauŋ ŋaôma. Bôc ŋagêdô oc sêmac êndu. Lau beŋ to mectomaŋ sejop nêŋ dabuŋ gwalêkiŋ gebe sêŋgôm nêŋ beŋ ŋawanic êsa.

Dabuŋwaga aŋga Lewinêŋ Dabuŋwaga teŋ aŋga Lewinêŋ gôlôac. Sakiŋ dabuŋwagaŋa gêjac Lewinê wakuc samob ŋawae, mago gêdêŋ ŋasawa ŋamuŋa teŋ êsêac samob tomalageŋ têtu dabuŋwaga atom. Takac Lewi.

Dabuŋ, Tanam dabuŋ mo to gêŋ Tanam dabuŋ gêŋ nec aêac lau Niuginiŋa tajam kauc ŋamêtê atom. Lau laŋgwa sêjam dabuŋ gêŋ sêgôm sêjac ŋawaegeŋ. Sê balôm me seno sam, tec sêkêŋ lau ŋagêdô têtu dabuŋwaga sêjam dabuŋ gêŋgeŋ sêmoa e om tau êmbacnê. Takac Dabuŋwaga (a). Lau Israel sêjam dabuŋ mo to gêŋ gêdêŋ gêŋwapac kêtap êsêac sa (Sam ll.1:11ŋg; 12:22ŋg; Joel 2:12). Gêdêŋ taŋ gêŋ teŋ gêgôm êsêacnêŋ ŋalêlôm ŋawapac kêsa naŋ (Sam 1.31:13). Kêtu sêmansaŋ tauŋŋa Eks 34:28, Omsêga Wama Apos 28:9. Gêdêŋ taŋ sêjam tauŋ ôkwi gêdêŋ Anôtô naŋ (Jona 3:7ŋgg). Jesu tau gêjam dabuŋ mo kêsêp ŋasawa gêwiŋ (Mat 4:2; Luk 4:2). Eŋ gebe lau buŋa sêŋgôm amboac tonaŋgeŋ (Mat 9:14ŋg; Apos 13:2ŋg; 14:23).

Daja Da ŋagêdô sêkêŋ bôc ŋatê to gêŋ ŋagêdôgeŋ kêpi altar ja geŋ su. Ma daja tonec ŋamêtê teŋ. Sêbuc bulimakao me domba me noniŋ teŋ jasêpalip ŋadec kêpi altar e su acgom, go sêu ŋanô samucgeŋ gêsac altar ma ja geŋ gêbacnê, kêtôm sêkêŋ nêŋ ŋanô samucgeŋ gêdêŋ Apômtau gêjô nêŋ sec su.

Dawidnê Malac (a) Aŋga Biŋlênsêm Laŋgwa malac Jerusalem solop, taŋ kiŋ Dawid kêjaŋgo su aŋga Jebusitnêŋ gêdêŋ amboac jala 1000 B.C. (gêmuŋ Kilisi gêmêŋ nom) ma kêwaka sa kêtu tau to nê lau nêŋ malacsêga. (b) Aŋga Biŋlênsêm Wakuc malac Betlehem, taŋ têna kêkôc eŋ ma ŋapalêgeŋ gêmoa tonaŋ. Go malac tau tonaŋ Jesu têna kêkôc eŋ.

Denari Embe daê dôŋ mone têm tônêŋa êpi aêacnêŋ mone galocŋa oc tapô lêna gebe keso tau ŋanôgeŋ. Denari teŋ kêtu kômwaganêŋ ŋaôli oc samuc tageŋŋa (Mat 20:2). (Mat 18:28; Mar 6:37; Joaŋ 12:5).

Domba Kêmoasiŋ lau Israel ŋajamanô. Seŋ ŋamêsôm to sênôm ŋasu ma sêwa ŋaôlilu baliŋ kêtu obo to sêsi obo kêtu nêŋ ŋakwê ma sêkêŋ domba tau ŋagêdô têtu da gêdêŋ Anôtô gêdêŋ sêjam nêŋ wê to sêlic nêŋ om aŋga lôm dabuŋ Jerusalemŋa. Ŋackêsagu Joaŋ kêsam Jesu gebe “Anôtônê Domba” (Joaŋ 1:29,36). Ŋam amboac tonec gebe (a) Anôtô kêkêŋ Jesu gêmêŋ nom gebe sênac eŋ êtu da êjô ŋamalac pebeŋ nêŋ sec su. (b) Domba nec bôc matamalô teŋ, tec sêlic amboac gêŋ mansaŋ ŋajam (Pet I.1:19). (c) Joaŋ kêsôm lau Aramai aweŋ, taŋ ŋaê tageŋ kêkwa domba ma sakiŋwaga (ŋackoleŋ) gêwiŋ (Jes 53). (d) Aposolo Joaŋ kêsam Jesu gebe “Domba Pasaŋa Wakuc” (Joaŋ 19:36; Kor I.5:7; Pet I.1:18ŋg). (e) Geoclasê gêwa Domba sa gebe kêku gêŋ samob tulu e gêjam gôliŋ gêwiŋ Anôtô (Geoc 5:12; 7:10; 19:5ŋgg; 21:27; 22:1,3).

Epikuri Lau tokauc nêŋ toŋ teŋ. Ac sê tauŋ kêpi Epikur, lau Grik nêŋ ŋac tokauc ma towae teŋ (+270 B.C.). Têdôŋ nêŋ kauc amboac tonec gebe Tamoa têntac wapigeŋŋa oc êkôniŋ ŋandaŋ samob tôŋ. Sêkêŋ gêwiŋ biŋ agwa-agwa ŋagêdô gêwiŋ. Sêmoasiŋ ôliŋ ŋapepgeŋ gebe seboc gêŋ ŋanô tau tonaŋ (Apos 17:18). Takac Stoiki.

Epod Ŋalô Ebolai aweŋŋa teŋ. Gêŋ tau obo ŋagêdô teŋ, naŋ ŋacdabuŋsêga gênôŋ gêsac magi-m-agêc. Obo tau ŋaatali teŋ gêc, naŋ Urim to Tumim kêsêp ŋalêlôm ma gêsac eŋ bôdagi. Ŋagêlôŋ pocawa 12, naŋ teto Israelnêŋ gôlôacmôkê 12 nêŋ ŋaê kêpi. Ŋalô tau ŋam ŋagêdô oc gêc, mago gêc awê ŋapep atom. Takac Urim to Tumim.

Gamêŋ Dabuŋanô Tau Israelnêŋ Lômbec to Lôm Dabuŋ ŋabalêm ŋalêlômsêga. Poac Ŋakatapa kêkô Apômtaunê balêm tonaŋ, taŋ geoc tau lasê gêmoa naŋ. Ŋacdabuŋsêga kêsô balêm tau kêtu dim tageŋ kêtôm jalageŋ gêdêŋ Omsêga Wama naŋ. Takac Lôm Dabuŋ, Omsêga Wama, Poac ŋakatapa.

Gamêŋ Ŋakêlêndiŋ Secŋa Ŋalau sec nêŋ gamêŋ kapoacwalôŋa. Êsêac sêôŋ Anôtô êmêtôc êsêac êndêŋ Bêc Ŋamuŋa tec sêŋgôŋ. Embe taêŋ ênam gebe sêwi gamêŋ tau siŋ, oc sêŋgôm elêmê. Takac Gêsuŋbôm, Lamboam.

Gamêrl Undambêŋa Takac Anôtônê Gamêŋ, MŊŊ.

Garnet Pocawa kokoc teŋ.

Gejobwaga Aŋga Biŋlênsêm Laŋgwa ŋaê tonec kêpi laumata gamêŋ me lau-m me malac teŋŋa. Aŋga Biŋlênsêm Wakuc ŋaê tau kêpi lau kaiŋ têlêac gebe (a) Aŋga Ŋawae Ŋajam ŋaê tau gêjac Judanêŋ laumata kapôêŋ, taŋ têdôŋ Anôtônê biŋ gêdêŋ nêŋ lau naŋ ŋawae. Ac ŋagêdô têtu kasêga jasêwiŋ kaunsil (Sanhedrin). (b) Aŋga Aposolo 11-21 to aŋga aposolonêŋ papia ŋaê tonaŋ kêpi gôlôac buŋa ŋagejobwaga, taŋ sêjam jaom gôlôac dabuŋ nêŋ koleŋ to nêŋ lêŋ. (c) Aŋga Geoclasê ŋaê kasêga me laumata kêpi lau 24, tê sêŋgôŋ sêgi Anôtônê lêpôŋ kiŋŋa auc nê. Lau tau oc sêjam Anôtônê lau laŋôŋ. Takac Kaunsil.

Gêmêc Ŋawê Matai 13:31 to 17:20 sêpuc gêmêc ŋawê gêjô ka mastet ŋawê. Ka lulugeŋ ŋawê sauŋanô kêtôm tau, amboac dauŋ ŋawê.

Gêŋmalu Lau Israel sêkôc ka teŋ ŋatêkwi kêtu nêŋ gêŋmalu ma nêŋ medisin gêwiŋ. Ac seŋ oso lau sêmac êndu nêŋ ŋawêlêlaŋ ŋa gêŋmalu tokaiŋ-tokaiŋ amboac tonaŋ (Mar 16:1; Luk 23:56; Joaŋ 19:40). Takac Katêkwi.

Gêsuŋbôm Takac Lamboam ŋakêlêndiŋ Sec.

Gog Gêmuŋ andaŋgeŋanô Gog kêtu kiŋ gêŋgôŋ gamêŋ Magog. Eŋ kêtu lau Israel nêŋ ŋacjo aŋga lau samuc nêŋ ŋadôndôŋ (Geoc 20:8).

Grik (a) Lau Grik tau (Joaŋ 12:20). (b) lau tau nêŋ gamêŋ, taŋ gêc Gwêc Ŋaluŋ gêdêŋ ŋanodoŋa (malasêga Aten, Korint, Pilipi). (c) lau Juda tê teneŋi sêkôc êsêac aŋga gamêŋ jaba ma sêsôm Grik aweŋ kêtu tôŋ êsêac nê (Apos 6:1; 9:29; 11:20; 18:4; 20:21; Rom 1:14; Kor I.1:22). (d) ŋaê Grik kêpi lau samuc gêwiŋ (Rom 1:16; 2:9; 3:9; Kor I.1:23; 12:13; Gal 3:28).

Gwêc Koc Ebolai sêsam sebe Gwêc Siŋ gebe gwêc, taŋ siŋ to ôpic kêkô gêjam auc naŋ. Ŋaê Gwêc Koc kêpi (a) gamêŋ naŋ andaŋgeŋ bugêjactoŋ to nom lêplêp gêjam auc, tê gêc Gwêc Koc to Gwêc Ŋaluŋ ŋasawa nê. Gamêŋ taŋ lau Israel sêwi Aiguptu siŋ ma jasêô lasê naŋ (Eks 14). (b) Ŋasuc taŋ malac Suez gêc naŋ. (c) Ŋasuc taŋ malac Agaba gêc naŋ, ma (d) Gwêc Koc tau.

Haleluja Alanem Anôtô, Aweŋ êôc Anôtô.

Hermes Lau Grik nêŋ anôtô jaba teŋ, taŋ kêtu êsêacnêŋ anôtôi nêŋ ŋacjaeŋ naŋ (Apos 14:12). Takac Sois.

Jala Takac Kalender.

Jala Kêtu 7ŋa Kêtôm jala kêtu 7ŋa lau Israel sêsê gêŋ kêsêp nêŋ kôm atom. Sebe nom êlêwaŋ tau acgom tec sêgôm. Sebe nêŋ nom êkêŋ om. Êsêacnêŋ tôp êndêŋ lau teŋ embe ênêc, ac sêwi siŋ gêdêŋ jala tau. Takac Jala-Lau-Sêsi-Aweŋ-Suŋa, ma Om Jala kêtu 7ŋa.

Jala Wakuc Lau Israel sêjac nêŋ kôm ŋanô samob sa su acgom, go sêlic nêŋ Jala Wakuc kêtôm lau Kanaan sêgôm kwanaŋgeŋ kêsêp nêŋ komô naŋ (Eks 34:22). Go kiŋ Jojakim kêkêŋ ŋanoc wakuc gêmuŋ Omsêga Pasa (Eks 12:2; Lew 23:5), mago sêsap noc laŋgwa tôŋ gêwiŋ ŋapaŋ (Lew 23:4). Kêtu ŋamu ac sêwaka ŋanoc ŋamataŋa sa kêtiam. Takac Kalender.

Jala Wakuc Ŋaom (Om Jala Wakucŋa) Lau Israel sêlic om tonaŋ to Ombec kêpi tageŋ kêsêp komô gêdêŋ têm sêjac nêŋ kôm ŋanô sa gêbacnê su naŋŋa. Ac taêŋ gêjam noc sêjac kawi lôm dabuŋ ŋamataŋa (Esra 3:6) ma Anôtô kêmoatiŋ poac gêdêŋ lau tau kêtu wakuc naŋŋa. Sêlêwaŋ nêŋ kôm samob gêdêŋ oc tonaŋ ma sêkêŋ da gêdêŋ Apômtau (Lew 23:23ŋgg). (Mago tasam Gal 4:10 to Kol 2:16ŋg ma taêŋ ênam.) Israel tauŋ sêsam om tonaŋ gebe Rosh Hashanah.

Jala-Lau-Sêsi-Aweŋ-Suŋa Kêtôm jala 50-50 geŋ lau Israel sejop om tonaŋ. Sêkêŋ waba, naŋ lau teŋ sêjô nêŋ tôp atom ma gelom êsêac naŋ, samob gêmu gêdêŋ ŋatau kêtiam. Go Juda, naŋ têtu nêŋ lau teŋ nêŋ sakiŋwaga (gêŋôma) naŋ, ŋataui sêwi siŋ sêmu dêdêŋ nêŋ gôlôacmôkê sêja kêtiam. Ma sêsê gêŋ kêsêp nêŋ nom gêdêŋ jala tonaŋ atom, dedec gêc gebe êlêwaŋ tau ma êkêŋ om amboac tonaŋ. Takac Om Jala Kêtu 7ŋa.

Jane agêc Jambre Parao kêkalem nê mectomaŋ to lau mêtê, taŋ sêgôm gêŋtalô kêtôm Mose agêc Aron naŋ, ŋamiŋ gêc Eksodus 7:11 to 22 ma ŋaê teŋ gêwiŋ atom. Paulu keto mectomaŋwaga luagêc nêŋ ŋaê gêc Tim II. 3:8 gebe Jane agêc Jambre. Aêac tatap ŋaê tau sa aŋga Biŋlênsêm Laŋgwa atom. Têdôŋ gec aweŋgeŋ gelom-gelom mêŋPaulu gêŋô ma keto.

Jao Jao gwalêkiŋ gêdêŋ lau Juda sejop e kêkêŋ wapac êsêac. Jao tau ŋam gebe êmbalaŋ lau samuc nêŋ mêtê geo auc gebe naelom lau Israel atom. Jao amboac tonaŋ masi aŋga BiŋIênsêm Wakuc. “Têmtac êwiŋ lau wacbaŋ aôm amboac têmtac gêwiŋ taôm” gêjam gôliŋ lau buŋa kêtu nêŋ lêŋ samobŋa (Joaŋ 15:12; Gal 5:14). Biŋsu tageŋ tonaŋ kêkatoŋ jatu to jao samob sa. Embe tajop, oc tamoasiŋ tauŋ kwalec teŋ atomanô. Takac Sabat.

Jaspa Pocawa teŋ. Ŋagêdô matacmatac, ŋagêdô ŋawa kêtôm glas. Takac Pocawa.

Jist Biŋlênsêm Wakuc aweŋ Jabêmŋa ŋamataŋa sêpuc goleŋ gêjô jist su. Lau sêpsêp sêpac polom ŋamêtê amboac tonec gebe Sêgaluŋ jist to polom matac ma bu sêgamuŋ e jist gêjam polom auc ma kêsu ŋ acgom, go sêpac. Embe tasa polom teŋ ŋa bôjaŋ ma tasala ŋasêbu, oc talic ŋalasê-lasê gêjam auc. Ŋalasê ŋam kêsêp jist gêgôm polom kêsuŋ, tec taeŋ ŋajam. Jist kêsêli polom popoc e kêsuŋ nê, kêtu Gamêŋ Undambêŋa ŋadôndôŋ teŋ (Mat 13:33). Go Jesu gêjam dôŋ Parisai to Sadukai ma Herodo nêŋ mêtê kêpi jist gêwiŋ. Embe tajop tauŋ atom mêtê geo oc ênam aêacnêŋ ŋalêlôm samucgeŋ auc amboac jist gêjam polom matac auc naŋ amboac tonaŋ. (Mat 13:33; 16:6ŋgg; Mar 8:15; Luk 12:1). Takac Parisai, MŊŊ.

Kalender Lau oc kêpiŋa gêmuŋŋa sêmasaŋ nêŋ Kalender kêtôm utitalata ŋalêŋgeŋ. Lau Israel sêjac nêŋ jala gêŋgic kêtôm sêlic ajôŋ kêsô, tec têtap ŋabêc 354geŋ sa, kêtôm ajôŋ 12 solop, mago ajôŋ tageŋ ŋabêc 29. Go ajôŋ samob ŋawoke aclê-aclê kêtômgeŋ, ma woke teŋ ŋabêc 7. Êsêacnêŋ têm kapôêŋ luagêc gebe Ockêsa to komô. Ajôŋ tau tonec gebe (1) Nisan (Abib) kêtôm March/April, (2) Ijar kêtôm April/Mai, (3) Siwan kêtôm Mai/Juni, (4) Tamus kêtôm Juni/Juli, (5) Ab kêtôm Juli/August, (6) Elul kêtôm August/September, (7) Tisri kêtôm September/Oktober, (8) Bul (Mardewan) kêtôm Oktober/Nowember, (9) Kislew kêtôm Nowember/ Desember, (10) Tebet kêtôm Desember/Januar, (11) Sebat kêtôm Januar/ Februar, (12) Adar kêtôm Februar/ March. Takac Ajôŋ tau ŋaê.

Kalsedoni Pocawa teŋ.

Kamelian Pocawa teŋ.

Kanom Aêac lau buŋa taŋgamiŋ nêŋ waba êmoasiŋ aêac tauŋgeŋ atom, tanam Gôlôac Dabuŋ to ŋakoleŋwaga ma Kôm Mêtêŋa (Misionŋa) ma lau ŋalêlôm sawa to sêŋgôŋ jageoŋa samaŋ. Kôm tonaŋ gêjac aêac ŋawaegoc. Kêtu tonaŋŋa tauŋ takêŋ biŋ amboac tec êtu nêŋ ŋagôliŋ ŋajam teŋ gebe Êtôm omgeŋ takêŋ nêŋ mone êsêp kanom gebe tapuc kôm tonaŋ ŋai tôŋ dawiŋ. (Apos 24:17; Kor I.16:1ŋgg; Kor II.8-9; Rom 15:25ŋg) Takac Da, Takis.

Kapoac Lau laŋgwa gêmuŋŋa sêpuc kapoac ŋam gebe têtap ŋacgeŋgeŋ teŋ nê ŋaê sa. Grik andaŋgeŋŋa sêgôm gebe nêŋ anôtôi jaba seoc biŋ lasê êndêŋ êsêac sêjala katôŋa. Lau Niuginiŋa sêpuc kapoac sêgôm amboac tonec gebe Tetoc kapoac teŋ jagêc nom ŋadêmôê gêmu kêpi, go tetoc kapoac teŋ ŋatêpôê jakêkô, taŋ gêc naŋ, ŋadêmôêtêkwa ŋaô. Sêsaê sêmoa ma sêsam launêŋ ŋaê lasê-lasê. Sêgôm e kapoac ŋaôŋa embe êkô ŋapaŋ êsa, go ŋaê tê kêsa aweŋ nê, geoc geŋgeŋtêna lasê gêdêŋ êsêac ma sêjac eŋ ŋagêjô. Têtap lau geo sa ŋa mêtê tonaŋ keso samucgeŋ. Ŋam gêc awê (Joaŋ 19:24).

Kasêga Takac Gejobwaga, Laumata.

Katapa Takac Poac Ŋakatapa.

Katêkwi Israel sêkôc ka gamêŋ jabaŋa teŋ (Arabiaŋa) ŋatêkwi kêtu nêŋ Gêŋmalu. Lau Mêtê aŋga oc ŋam sêkêŋ gêdêŋ ŋapalê Jesu (Mat 2:11). Katêkwi tonaŋ ŋapopoc kêsêp laclu (kuki) ma sêkêc ja geŋ, go ŋajadauŋ toŋamalu jagêjam andu popoc. Lau sêlic kêtu teteŋ mec gêdêŋ Anôtô ŋadôndôŋ. Takac Gêŋmalu.

Kaunsil Lau Juda nêŋ laumata sêkac tauŋ sa kêtu sêmansaŋ launêŋ biŋŋa. Laumata 70 sêŋgôŋ Kaunsil tau, taŋ ŋagôliŋ gêc ŋacdabuŋsêgaŋa. (Mat 26:59; Apos 5:41; 17:34).

Kawi Omsêga Kawiŋa Lau Juda taêŋ gêjam nêŋ siŋsêlêc towae Judas Makabeus kêku lau Siria tulu ma gêjac kawi altar lôm dabuŋ Jerusalemŋa ma têtuŋ lampe gelom kêtiam naŋ gêdêŋ jala 165 B.C. Êsêac sêjac m om tau gêdêŋ ajôŋ Kislew ŋabêc 25 (amboac Desember 10) ma sêlic om tau kêtôm oc samuc 8. Juda tauŋ sêsam om tonaŋ sebe Hanuka.

Kêpa Ŋaê Kêpa me ŋaê Petere ŋam tageŋ gebe Poc. Lau Aramai sêsam poc gebe Kêpa lau Grik sêsam gebe Petere. Aposolo Simon kêsam Jesunê ŋam lasê, tec gê ŋaê Poc kêpi eŋ Mat 16:18. (Joaŋ 1:42).

Kilisi Ŋaê Kilisi lau Grik sêsam kêpi Apômtau Jesu gêjô ênê ŋaê Ebolai aweŋŋa “Mesia” su. Ŋaê lulugeŋ ŋam gebe “Seŋ oso eŋ”. Sê ŋaê Kilisi kêpi eŋ nê ŋam gebe Anôtô tau kêjaliŋ eŋ sa to kêkalem ma kêsakiŋ eŋ kêtu Kêsiwaga to Apômtau. Takac Taŋiŋ oso.

Kislew Israelnêŋ Kalender ŋaajôŋ kêtu 9ŋa. Ajôŋ tau kêtôm ŋasawa amboac Nowember 15 e jagêdêŋ Desember 15. Takac Kalender.

Lala Sekoloŋ Geŋŋa (Mat 3:12). Takac Siac Têtiŋ Gêŋŋa.

Lamboam (a) Gamêŋ taŋ lau sêmac êndu naŋ, nêŋ katuŋ sêmoaŋa. Lau Grik sêsam sebe Hades. Êsêac to lau ŋagêdô taêsam taêŋ gêjam gebe gamêŋ tau gêc nom ŋalêlôm (Dait 32:22). Lau teŋ aŋga Lamboam sêsa sêmu sêmêŋ nom natêtôm atomanô. Sêsaê Anôtô gêmoa jaêc êsêac (Pes 6:5; 30:9). Lau gêdêŋ katuŋ sêsaê Anôtô gebe ênam êsêac kêsi aŋga gamêŋ tau (Pes 49:15), gebe eŋ kêtu Lamboam ŋatau. (b) Lamboam toŋandaŋ me Lamboam Ŋakêlêndiŋ Sec Grik sêsam sebe Gehenna. Ŋaê luagêc tonaŋ gêc Biŋlênsêm Wakuc (Mar 9:43, 45, 47). Apômtau Jesu kêsêp Lamboam gêja ŋam gebe gêmac êndu biŋ ŋanôgeŋ, mago Tama Anôtô gêŋu eŋ sa aŋga ŋacmatênêŋ, tec mata jali kêsa ma gêdi sa kêtiam. (Rom 10:7; Pet I.4:6; Geoc 1:18).

Lamboam Ŋakêlêndiŋ Sec Gêjac lau sêmac êndu tapaôŋgeŋ katuŋ ŋawae atom. Lau tê Anôtô êmêtôc êsêac e êkic nêŋ biŋ êtu tôŋ su nêgeŋ sêŋgôŋ gamêŋ tônê êtu têlê gebe nêŋ sec to geo ŋagêjô tonaŋ (Mar 9:43, 45, 47). Mêtôc Ŋamuŋa tau tonaŋ. (Joaŋ 5:29; Pet II.3:7).

Lau Samuc Anôtô kêjaliŋ lau Israel sa têtu ênê lau, ma lau, taŋ eŋ gedec êsêac sêmoaŋa naŋ, ac sêsam sebe lau samuc (Tes I.4:5). Anôtô kêmoatiŋ nê poac gêdêŋ êsêac atom, gêdêŋ lau Israelgeŋ. Êsêacnêŋ ŋagêdôgeŋ ocgo nasêwiŋ Anôtônê lau. Jesu Kilisi kêkêc nê dec siŋ aŋga kakesotau kêtu ŋamalac pebeŋŋa su acgom, tec ŋabiŋ teŋ (Kol 1:19ŋg). Balaŋ kêsêlô su, tec geŋ Juda to Grik ma lau samuc gêŋgic sêkô dêmôêŋa amboac gêmuŋŋa kêtiam atom. Sêkêŋ gêwiŋ Kilisi gêbiŋ samob tôŋ, tec têtu Anôtônê laugac (Kol 1:21ŋgg). Takac Grik.

Lau Sec Takac Teloŋ

Lau Undambêŋa Lau naŋ sêsêp Anôtô to ŋamalac ŋasawa. Lau Israel gêmuŋŋa taêŋ gêjam aŋela sêgi Anôtô auc amboac kiŋ nomŋa teŋ nê lau kapôêŋ sêgi eŋ auc sêkô, sêjac nêŋ koleŋ ŋamiŋ gêdêŋ eŋ ma sêôŋ eŋ gebe êsakiŋ êsêac êtu kôm wakucŋa (Job 1:6; 2:1). Anôtô Latui (Gen 6:2,4) ŋam oc kêsêp ŋalau amboac tonaŋ. Takac Aŋela, Bôc.

Laubeŋ Lauo to ŋac ŋagêdô sêsôm mec kêpi lau gebe dêndac gêŋwapac amboac gêmac to gêŋ êŋgôm êsêac e sêŋgôŋ naeo ma enseŋ êsêac su sênaŋa. Lau amboac tonaŋ sêmoa Israel sêwiŋ. Lau naŋ sêkêŋ gêwiŋ Anôtô kwalec taêŋ kêka nêŋ sôlôŋ to gêŋ gebe ênam êsêac sa. Bibolo gêlic lau tau amboac sêjam saki ŋ gêdêŋ anôtôi jaba, tec gêjac jao ŋajaŋa (Gal 5:10; Geoc 21:8). Aêac lau buŋa takêŋ gêwiŋ to ôliŋ andaŋ Laimôkê Anôtô, tec taêŋ kêka to daê lamu eŋ taugeŋ e tatêc gêŋ teŋ atomanô.

Laumata (Gôliŋwaga) Takac Gejobwaga.

Legion Lau Rom nêŋ siŋwaga toŋ kapôêŋ teŋ amboac lau 6,000. Ŋalô tau ŋam teŋ gebe taêsam ŋasec (Mar 5:9; Luk 8:30).

Lemeŋ Parisai to lau sêkwasiŋ lemeŋ kêtu ŋatêmuiŋageŋ atom, ac sejop nêŋ ŋagôliŋ tec sêgôm. Judawaga sêlic gêŋ ŋagêdô gebe selec ma ŋagêdô gebe ŋatêmui. Embe sêmoasac gêŋ teŋ, naŋ nêŋ biŋsu gêwa sa gebe ŋatêmui, go ŋatêmui tau oc elom êsêac ma êŋgôm êsêac têtu sec. Sêgôm nêŋ ŋalêlôm ŋatêmui kêsa, tec sêkwasiŋ lemeŋ kêtu ŋadôndôŋ gebe ŋatêmui gêwi êsêac siŋ têtu selec kêtiamŋa. Lemeŋ kêpi gêŋ gwaIêkiŋ, tec sê go tauŋ ma sêkwasiŋ lemeŋ todim-todim. Jesu to nê ŋacseŋomi sêgôm atom, tec sêsôm ŋabiŋ (Mat 15:2; Mar 7:2; Luk 11:38). Takac Sec, Selec.

Lêŋuckêm Ŋaê tonaŋ gêc lau gêmuŋŋa nêŋ seboacogeŋ. Sêwa Lêŋuckêm tau sa gebe amboac pap kapôêŋ teŋ. Ŋagêdô sêsam sebe moac (me iwa). Sadaŋnê ŋaê teŋ tonaŋ (Geoc 12:3 —13:4; 20:2,3). Anôtô kêku Lêŋuckêm tulu (Geoc 20:21; 20:7-10).

Lewi, (a) Ŋac teŋ aŋga Lewinêŋ (Luk 10:32; Apos 4:36). (b) Ŋac teŋ naŋ kêpuc dabuŋwaga tôo kêtu nêŋ sakiŋ lôm dabuŋŋa.

Lewiatan Bôclai gwêc to buŋa teŋ, ŋawae kêtu gwasa su. Lau ŋagêdô taêŋ gêjam kêsêp iwa. (Pes 74:14).

Lômbec Lau Israel sêmoa Lôc Sinai ŋalabu sêmoageŋ ma Anôtô kêsakiŋ Mose gebe naêsôm lasê êndêŋ êsêac gebe “Lau tau sênsuŋ aêŋoc bec obo dabuŋ teŋ sa gebe najaŋgôŋ jawiŋ êsêac. “Êsêac tec sêmasaŋ Anôtônê lôm to ŋagêŋlêlôm e sêjac dabiŋ tomalageŋ. Su go tao jagêsac lômbec ŋaô ma Apômtaunê ŋawasi gêjam gamêŋ tau auc, taŋ sêjala gebe Anôtô mêŋgêŋgôŋ gêwiŋ nê lau. Takac Eks 33. Takac Bec, Ombec, Omsêga Lômbec.

Lômmôkê Gôlôac ŋagejobwaga, taŋ sêjam jaom lôm dabuŋ to ŋagêŋlêlôm. Takac Gejobwaga, Kasêga, Laumata.

Magiŋ Kêsu Gam ŋagêmac teŋ gêgôm lau magiŋ kêsu e lemeŋ to/me eŋkaiŋ kêtu goloŋ sêkôc gêŋ me sêsêlêŋ jageo. Ŋagêdô têtu puliŋ. (Mat 11:5; 18:8; Luk 14:13; Apos 3:2).

Mana Gêŋ naŋ Anôtô gêlôm lau Israel ma seŋ gêdêŋ sêô-sêô sêmoa gamêŋ sawa naŋ. Ŋaê Mana tanam ôkwi gebe “Asageŋ.” Sêsam amboac tonaŋ gebe gêŋ tau ŋam kêsiŋ tau gêdêŋ lau.

Mectomaŋ Ŋaê tonaŋ kêpi lau, taŋ sêgôm nêŋ mectomaŋ naŋ, gebe sêkôc beŋ sa aŋga lau gêmac nêŋ ôliŋ.

Mesia Ŋaê Ebolai aweŋŋa tonaŋ ŋam gebe “Ŋac taŋ seŋ oso eŋ naŋ.” Tanam ôkwi ŋa Grik aweŋ gebe “Kilisi”. Ŋaê tau kêpi Kêsiwaga, taŋ lau Israel nêŋ propete laŋgwa seoc eŋ lasê kêtôm Anôtô gêjac mata eŋ gêdêŋ nê lau. Takac Kilisi.

Mêtemôkê Kêdôŋwaga Mêtêŋa me ŋac gêjam mêtê lauŋa, me ŋac kêpuc Mêtê ŋamŋa. (Mat 23:8; 26:25; Mar 9:5; Joaŋ 1:38) Takac Rabi.

Moac Laŋgwa Ŋaê tonaŋ kêpi Lêŋuckêm me Sadaŋnê ŋadôndôŋ teŋ (Geoc 12:3-17; 20:2-3).

Moasiŋ Dabuŋ Apômtau Jesu Kêwaka Moasiŋ Dabuŋ sa gêjô Judanêŋ Pasa su. Eŋ kêsam polom to wain gebe eŋ tau nê ŋamêsôm to dec. Biŋlênsêm Laŋgwa ŋapoac kêpi domba daŋa ŋadec. Biŋlênsêm Wakuc ŋapoac nec kêpi eŋ tau nê dec dêbuŋ, taŋ eŋ kêkêc siŋ aŋga kakesotau gebe êsuc sec ôkwi. Lau buŋa tec seŋ Moasiŋ Dabuŋ totaêŋ gêjam eŋ gebe kêtu poac wakuc ŋasêliŋwaga. Moasiŋ Dabuŋ nec ŋaê teŋ gebe Tapô Polom Êkôcŋa (Apos 2:42). Moasiŋ Dabuŋ gêbiŋ aêac lau buŋa tôŋ tamiŋ Apômtau to tamiŋ tauŋ gêdêŋ-gêdêŋgeŋ tatu Gôlôac Dabuŋ tageŋ. Takac Pasa, Sêliŋwaga.

Moloko Lau Kanaan andaŋgeŋŋa nêŋ anôtôi jaba nêŋ teŋ, taŋ sêkêŋ gôlôac sauŋ têtu da gêdêŋ eŋ (Dait 12:31).

Môp, Tanac Môp Tauŋ Takac Ŋatêmui, Sec, Selec.

Naŋeŋeŋ Mecŋa Judawaga sêmasaŋ bôc naôlic kêtu ômbiŋkap toatali ŋasec-ŋasec ma sebec. Teto biŋsu ŋagêdô amboac Dait 6:4-9 gelom papia sauŋ ma sêkêŋ kêsêp atali tau gêja. Go gêdêŋ teteŋ mec ŋanoc ac sebec kêtôm naŋeŋeŋ ma atali toŋalô dabuŋ naŋ gêsac teŋbeleŋ. Ac sêka ômbiŋkap tonaŋ teŋ amboac joc gêc lemeŋ gêwiŋ. (Mat 23:5).

Niptêkwi Takac Taniŋ Oso.

Nisan Israelnêŋ Kalender ŋaajôŋ ŋamataŋa. Ajôŋ tau ŋaê teŋ gebe Abib. Kêkwa ŋasawa teŋ amboac March 15 e jagêdêŋ April 15. Takac Kalender.

Noc Sêjam Dabuŋ Moŋa (Apos 27:9) Noc tonaŋ Omsêga Wama, naŋ sêlic gêdêŋ Oktober 1 (Tisri 10). Ajôŋ tonaŋ lau Juda nêŋ komô kêdabiŋgac, tec sêlac nêŋ waŋ tageŋ-tageŋ kêtu gwêc secŋa. Go gêdêŋ komô tau, Nowember 15 e March 15, sêwi siŋ samucgeŋ, sêlac waŋ teŋ atom e gamêŋ ŋajam êsa acgom. Takac Kalender, Omsêga Wama.

Ŋabelo (Ŋatalô) Takac Peŋ

Ŋacdabuŋsêga Eŋ kêtu lau Juda nêŋ dabuŋwaga nêŋ laumata. Kaunsil ŋagôliŋ gêc eŋŋa. Kêtu dim tageŋ kêtôm jalageŋ eŋ kêsô Gamêŋ dabuŋanô tau aŋga lôm dêbuŋ gêja gêdêŋ Omsêga Wama jakêkêŋ da gêdêŋ Anôtô kêtu eŋ tau to lau Israel samob nêŋ secŋa. Eŋ gêsuŋ da kêtôm bêcgeŋŋa gêdêŋ Anôtô. Aŋga Biŋlênsêm Wakuc ŋacdabuŋsêga têlêac tonec nêŋ aê gêc gebe Anas agêc Kaiapas ma Ananias. Kilisi gêmêŋ tec poac laŋgwa ŋasakiŋ samob tonaŋ gêjac pep. (Papia gêdêŋ lau Ebolai.) Takac Kaunsil, Omsêga Wama.

Ŋacseŋomi Ŋaê tonec kêpi lau naŋ têdaguc to sêwiŋ ŋac teŋ gebe êndôŋ biŋ wakuc êndêŋ êsêac sêŋô to sêjala. Aŋga Biŋlênsêm Wakuc sê ŋaê tonaŋ kêpi lau, naŋ têdaguc ŋackêsagu Joaŋ to onaŋ sêkêŋ gêwiŋ Jesu naŋ, go kêpi lau 12, taŋ Jesu tau kêjaliŋ êsêac sa ma têdaguc eŋ baŋ-baŋgeŋ naŋ.

Ŋalau Dabuŋ Takac Anôtô Têlêtageŋ.

Ŋalau Sec Lau Israel têtêc gebe toŋaclai ma têtôm gebe têtu kasec ŋamalacŋa. Sêlic Ŋalau Sec amboac Sadaŋnê lau jaeŋ to nê sakiŋwaga. Takac Aleŋ, Belsebul, Sadaŋ (MŊŊ).

Ŋalêsô Lau Israel sêsi ŋalêsô geŋkaleŋ ŋakwê ŋalêsu aclê ŋam gebe lau sêlic ma êkêŋ puc êsêac gebe taêŋ ênam Apômtaunê biŋsu ma sêmansaŋ. (Mat 23:5)

Ŋatekwi Ka to gêŋ ŋatêkwi sêkôc kêtu gêŋmaluŋa.

Ŋatêmui Judawaga seboc gêŋ dêmôêŋa ŋagêdô kêtôm gebe êŋgôm êsêacnêŋ ŋalêlôm ŋatêmui êsa, tec seŋ gêŋ ŋagêdô paliŋ-paliŋgeŋ atom. Sejop ŋajao sêgôm kêtôm Mosenê Biŋsuŋa ŋapepgeŋ. (Apos 10:14ŋg; 11:8ŋg; Eb 9:13) Takac Mop, Selec, Sec.

Om Takac Sabat.

Om Ajôŋ Kêsôŋa (Ajôŋ kêsêp gwêc gêja) Lau Israel sêlic bêc, taŋ ajôŋ gêc tôŋ su ma ŋageleŋ kêtu nêŋ om teŋ tauŋa. Ŋam gebe êsêacnêŋ ajôŋ wakuc teŋ mêŋkêsa ŋanoc tonaŋ, tec tetoc sa kêtôm om Sabat, taŋ sêlêwaŋ kôm ma sêkac tauŋ sa aŋga lôm dabuŋ ma seno moasiŋ jaseŋ sêwiŋ tauŋ. (Kiŋ II.4:23; Jes 1:13ŋg; Am 8:5; Sam I.20:18-24)

Om Jala Kêtu 7ŋa Lau Juda nêŋ om kaiŋteŋ, taŋ sêsê gêŋ kêsêp nom gêdêŋ jala tonaŋ atom, gebe nom êlêwaŋ tau ma nêŋ kôm êkêŋ om amboac tonaŋgeŋ. Takac Jala Kêtu 7ŋa, Jala-Lau-Sêsê-Aweŋ-Suŋa.

Om Jala Wakucŋa Takac Jala Wakuc.

Om Polom Ŋalucŋa Lau Israel sêlic om tonaŋ gêdêŋ Omsêga Pasa, taŋ seŋ polom ŋaluc kêtôm bêc 7 (Nisan 15-22 kêtôm April woke ŋamataŋa). Tapac polom ŋamêtê amboac tonec gebe takêŋ jist êsêp polom matac ŋalêlôm ma taŋgaluŋ e êsêli popoc ma êsuŋ. Polom ŋaluc tonaŋ ŋamêtê teŋ. Sêkêŋ jist to gwêc kêsêp atom. Sêgôm gebe lau Israel taêŋ ênam Anôtô gêjam êsêac kêsi aŋga nêŋ ŋacjo Aiguptu nêŋ lemeŋ naŋ. (Eks 12:14-20; Mat 13:33)

Ombec Takac Omsêga Lômbec.

Omsêga Lômbec Lau Israel sêlic omsêga tonaŋ taêŋ gêjam gêŋ tonec ŋai gêdêŋ om tau gebe (a) Anôtô gêjam abeŋi sa ŋa mana to bu ma kêmbico gêdêŋ taŋ sêjam bêbêcgeŋ sêô sêmoa gamêŋ sawa naŋ. Kêtu tonaŋŋa lau tau sêkaja kalatu to gêŋ jasêjam kêtu nêŋ bec to ŋagadê kêkô nêŋ têclabu to malacluŋ ma nêŋ andu ŋasasacô gêwiŋ. (b) Sêgi malac Jeriko auc e sêôc ŋatuŋbôm popoc. (c) Sêjac nêŋ kôm ŋanô (mopolom to kaŋanô ma niptêkwi to wain) sa kêpi andu gêja. Taêŋ gêjam biŋ tonaŋ ŋai, tec sêkêŋ om tau kêtu nêŋ om têntac ŋajamŋa kapôêŋ teŋ, taŋ sêôc tômtôm to bamlauŋ ma sêjam Pesalem kêtu nêŋ wê to sêkêŋ kôm ŋanô kêtu da gêdêŋ Anôtô ma sêŋô mêtê kêsêp om tau ŋasawa kêtôm bêc 7 tonaŋ ŋapaŋ. Gêdêŋ om tau ŋabêc ŋamuŋa dabuŋwaga teŋ jakêkati bu aŋga Siloa mêŋkêsêwa kêpi altar dajaŋa gêja gêdêŋ lau samob sêkac sa sêlic toôliŋ kêpigeŋ. Lau Israel sêlic nêŋ om towae tonaŋ kêtôm jalageŋ gêdêŋ ajôŋ Tisri (Oktober. Apômtau Jesu gêlic Ombec naŋ sêpuc ŋamiŋ gêc Joaŋ 7. Lau Juda sêsam ŋa tauŋ aweŋ gebe Sukot. Aêac tasam gebe Ombec.

Omsêga Pasa Takac Pasa.

Omsêga Sêjac Kôm Ŋanô Saŋa Ŋaê teŋ gebe Seŋ Kôm Ŋanô Lasêŋa. Lau Israel sêsuŋ nêŋ kôm ŋanô ŋamêc gêdêŋ Anôtô kêtu nêŋ da daŋge gêdêŋ eŋ. (Eks 34:22) Sêlêwaŋ kôm ma sêmoa totêntac wapigeŋ. Sêlic Omsêga Pasa su ma semoa e ŋabêc 50 kêtôm woke 7 x 7 gêjaŋa acgom, go sêlic om tau, tec sêsam ŋaê teŋ gebe Pentekost. Takac Pentekost.

Omsêga Wama Om tonec lau Israel nêŋ Omsêga kapôêŋanô tau, taŋ ŋacdabuŋsêga kêkêŋ da gêdêŋ Anôtô gêjô lau Israel nêŋ sec samob su (Lew 16). Lau pebeŋ sêjam dêbuŋ mo to kôm gêdêŋ om tonaŋ. Sêlic om tau gêdêŋ nêŋ ajôŋ Tisri ŋabêc 10 (amboac Oktober 1). Ac sêsam ŋa tauŋ aweŋ gebe Yom Kippur. Takac Noc Sêjam Dabuŋ Moŋa.

Oniks Pocawa teŋ.

Osiana Lambiŋ êndêŋ Anôtô, talanem Apômtau. Ŋamanô gebe Ônam samaŋ. Go sêjam ôkwi kêtu nêŋ lasê, naŋ sêmôêc gêdêŋ tauŋ têntac wapigeŋ. (Mat 21:15; Mar 11:9).

Oso Takac Taniŋ Oso.

Paradis Undambê tau ŋaê teŋ tonec (Luk 23:43; Kor II.12:3).

Parisai Judanêŋ lau toŋ teŋ, taŋ sêmoa gêdêŋ Apômtau Jesu nê têm naŋ. Ac sêwaka tauŋ sa gebe lau gêdêŋ sêlêIêc ŋagêdô samob su gebe sêmasaŋ Mosenê Biŋsu to tauŋ nêŋ ŋagôliŋ, tê sêjac têku biŋsu tau nê, samob tomalageŋ.

Pasa, Omsêga Pasa Lau Israel nêŋ Omsêga teŋ, taŋ sêlic gêdêŋ ajôŋ Nisan ŋabêc 14 (amboac April 1). Anôtô kêkac nê lau su aŋga Aiguptu, tec kêsôm sêlic om tau gebe taêŋ ênam eŋ gêjam êsêac kêsi êsêp om tonaŋ êtôm jalageŋ (Eks 3:18; 5:3; 7:16). Ŋaê Pasa tau ŋam gebe Anôtô gêôc lêlêc Israelnêŋ andu, taŋ sêsê domba Pasa ŋadec kêpi katam ŋakagêbôc gêja naŋ (Eks 12:23-27). Lau Juda sêsam om tau ŋa tauŋ aweŋ gebe Pesach. Takac Moasiŋ Dabuŋ.

Pentekost Ŋaê Pentekost ŋam gebe ŋabêc kêtu 50. Sêsam amboac tonaŋ gebe ŋabêc 50 geŋ Omsêga Pasa to Pentekost tau gêŋgic. Sêjac nêŋ mo to gêŋ sa kêpi nêŋ andu gêja su, tec sêlic om tau, taŋ sêjam daŋge gêdêŋ ŋacmoasiŋ Anôtô.

Peŋ, Peŋ Sepeŋ Ŋatalôŋa Embe tato papia êndêŋ tauŋ, jac tato nêŋ ŋaê ênêc ŋalabuŋa, gebe êwa ŋac-ketowaga sa êndêŋ ŋac, naŋ papia tau gêjac eŋ ŋawae naŋ. Lau laŋgwa oc ŋamŋa sêmasaŋ nêŋ gêbôm teŋ kêtu nêŋ peŋ, tec sepeŋ ŋatalô kêpi nêŋ papia jagêwiŋ (Kiŋ I.21:8). Peŋ ŋamanô tau tonaŋ. Biŋ naŋ sepeŋ peŋ kêpi ŋasabaŋ gêja naŋ, kêsiŋ tau gêdêŋ lau samob gebe lau teŋ sêkac ŋapeŋ atom, ŋatau taugeŋ êkac ma êsam biŋ tau (Dait 32:34). Kêtu tonaŋŋa sêkic ŋasabaŋ ŋa lêkôŋ tôŋ acgom, go sêsap ŋaomata ŋa katêkwi tôŋ tamiŋ sabaŋ tau ma sepeŋ ŋataunê gêbôm (ŋaê me ŋabelo me ŋatalô) kêsêp katêkwi gêja (Geoc 5:1).

Poac Lau teŋ embe sêmansaŋ biŋ teŋ e nêŋ ŋalêlôm to aweŋ êpi tageŋ ma sêlôc êtu tôŋ sebe sêŋgômŋa naŋ jac tasam dabe sêmoatiŋ nêŋ poac gêdêŋ tauŋ. Ŋam gebe ac sêŋgôm nêŋ gêŋ amboac sênac siŋ me sêwiŋ tauŋ, tec taêŋ êka gebe sêmoasiŋ tauŋ ŋajamgeŋ. Poac amboac tonaŋ Anôtô kêmoatiŋ gêdêŋ ŋac gêdêŋ Noa (Gen 9:8-17), ma gêdêŋ Abraham (Gen 17:1-8). Aŋga Biŋlênsêm Laŋgwa Anôtô kêmoatiŋ nê poac gêjac lau Israel ŋawae amboac gêgôm gêdêŋ taŋ Mose gêwê êsêac gêmoa naŋ (Eks 24:4-8).

Poac Ŋakatapa Anôtônê Katapa Sêkôc katapa ŋaôma ma sêmasaŋ nê atom. Sêbuŋ ka e ŋatip acgom, go sêkwa ŋa gold auc gêc lêlômŋa to dêmôêŋa. Ŋaakaiŋ aclê kêtôm lewe ŋaakaiŋ. Aŋela ŋakatu luagêc gêŋgôŋ ŋabaob gold ŋaô. Sêmasaŋ aŋela sepeŋ têniŋgeŋ sêŋgôŋ laŋôŋanô gêdêŋ tauŋ ma sêkac magê keso tau. Ŋamakeŋŋa kêpi e ŋatêpôê gêdiŋ kêsô tau ma ŋamakeŋŋa kêsêp e ŋatêpôê gêdiŋ tau tamiŋ katapa ŋabaob. Sêmasaŋ ŋakatu luagêc ŋa goldgeŋ. Riŋ aclê gêc makeŋ-makeŋ gêdêŋ ŋatakôcagêc kêtu ta ŋamala. Ta tau sêkwa ŋa gold auc gêwiŋ. Tetoc tapele poc, taŋ Anôtô kepeŋ Biŋsu Lemeŋlu kêpi naŋ, kêsêp katapa, taŋ sêkêŋ kêkô Gamêŋ dêbuŋanô tau (Dait 10:1-5) aŋga Lômbec ŋalêlôm naŋ. Apômtaunê Katapa tonaŋ kêtu eŋ gêmoa nê lau ŋaluŋgeŋŋa ŋadôndôŋ (Nam 10:35; Sam I.4:7; Kiŋ I.8:11), tec lau Juda sêbalaŋ gêwiŋ êsêac gêdêŋ taŋ sêjac siŋ gêdêŋ nêŋ ŋacjo naŋ (Nam 10:33-36). Lau ŋaôma teŋ sêsa ŋagala atom. Ŋagadê toaŋela ŋakatu naŋ sêsam sebe Anôtô Gê Wama Ŋabaob. Go ŋaê teŋ gebe Poac Ŋawaŋ.

Pocawa Sêuc to sêbuŋ pocawa ŋawasi kêsa e ŋaôsic-ŋaôsic tokaiŋ-tokaiŋ. Lau laŋgwa to wakuc sêgêlôŋ tauŋ ŋa pocawa tokaiŋ-tokaiŋ. Ŋawasi kêsap poc tau tôŋ, tec tetoc sa kêtu gêŋ êjam to ŋaniniŋ ma ênêc teŋgeŋŋa ŋadôndôŋ gêwiŋ. Pocawa tau ŋagêdô ŋaê tonec gebe Jaspa, Sapir, Agat, Emeral, Sardoni, Kalsedoni, Kanelian, Krisolit, Beril, Topa, Krisopra, Hiasint, Ametist. (Geoc 21:19-21).

Polom Ŋaluc Polom tonaŋ sêpac sêkêŋ gwêc to jist kêsêp polom matac gêwiŋ atom. Juda sêpac ma seŋ gêdêŋ taŋ taêŋ gêjam abeŋinêŋ bêc dêdi aŋga Aiguptu naŋŋa. Bêc Polom Ŋalucŋa kêtu lau Israel nêŋ Om Pasa ŋabêc ŋamataŋa. Takac Om Polom Ŋalucŋa, Pasa.

Propete Awê me ŋac teŋ, naŋ kêsôm jaeŋ aŋga Anôtônê lasê. Jaeŋ tau gêjac lau Biŋlênsêm Laŋgwaŋa ŋawae. Aŋga Biŋlênsêm Wakuc propete seoc biŋ lasê gêdêŋ Gôlôac Buŋa ŋamataŋa. Sêsam ŋackêsagu Joaŋ gebe propete gêwiŋ. Propete ŋagêdô teto nêŋ biŋ kêsêp buku, tec gelom aêac, ŋagêdô amboac Natan ma Elia to Elisa teto nêŋ biŋ sa atom.

Puliŋ Takac Magiŋ Kêsu.

Rabi Ŋalô Ebolai aweŋŋa tonec ŋam gebe “Aêŋoc Kêdôŋwaga” “Mêtêmôkê”. Lau sêsam Apômtau Jesu amboac tonaŋ (Mat 23:8; 26:25; Mar 9:5; Joaŋ 1:38). Takac Biŋsutau.

Sabat Lau Juda sêsam woke ŋabêc kêtu 7ŋa sebe Sabat. Ac sêkêŋ kêtu nêŋ om kêtôm Anôtô kêsôm gêc Biŋsu kêtu têlêacŋa. Sejop om tau sêjac m gêdêŋ kôm kêtu lemeŋteŋ oc kêsêpŋa e jagêdêŋ kôm ŋanô tê oc kêsêp naŋ. Êsêac sêlêwaŋ kôm samob ma sêkêŋ om ŋapep e mêŋgêdêŋ têm galocŋa ŋapaŋ. Sêjac jao kôm tonaŋ ŋai gebe têtulu gêŋ atom (Jes 58:13) ma têtuŋ ja elom atom to sejoŋ ka atom ma sêpac to seno gêŋ atom ma sêwi nêŋ andu ma sêsêlêŋ sêna ŋasawa baliŋ ec teŋ atom (Eks 16:29) to sêna kôm ma sêkôc ŋanô sa atom (Eks 34:21). Lêŋ Sabatŋa naŋ ŋasawa dambê ec teŋ amboac taka nom êtu dim 1,000geŋ ma tamu tana. Jesu geseŋ biŋ amboac tonaŋ. Alic Mat 12:8,12; Mar 2:27; Joaŋ 9:16. Aposolo sêwaka Apômtaunê Bêc ŋamataŋa sa kêtu Gôlôac Buŋa nêŋ om. Alic Apos 20:7; Kor I.16:2; Kol 2:16; Geoc 1:10. Om Sabat to ŋajao gêjac lau buŋa ŋawae atom. Anôtô eŋ ŋatau tec tanam sakiŋ êndêŋ eŋ toŊalaugeŋ (Joaŋ 4:24).

Sadaŋ Biŋlênsêm Laŋgwa gêwa Sadaŋ sa gebe Anôtô Latui (aŋela) nêŋ teŋ. Sadaŋ kêkac tau su aŋga Anôtônê ma kêkêŋ kisa gêdêŋ eŋ (Juda 6). Eŋ kêtim lau gebe sêli aweŋ sa êndêŋ Anôtô. Eŋ kepeŋ tokauc gêjam aŋela ŋawêŋa laŋôŋ (Kor II.11:14). Eŋ gêdib lau buŋa (Pet I.5:8). Eŋ kêgôliŋ biŋ ŋawaô (Job 2:1; Geoc 12:10). Kilisi kêku eŋ tulu su (Joaŋ I.3:8; Geoc 20:10).

Sadukai Lau Juda nêŋ lau toŋ teŋ sêmoa gêdêŋ têm Biŋlênsêm Wakucŋa. Lau tau ŋagêdô samob dabuŋwaga. Êsêac tetoc Mosenê Buku Lemeŋteŋ (Pentatoik) naŋ sa ma sêlic Biŋlênsêm Laŋgwa ŋabuku ŋagêdô amboac gêjac êsêac ŋawae atom. Êsêac sêkêŋ gêwiŋ biŋ to sêgôm nêŋ gêŋ ŋagêdô keso, taŋ Parisai sêkêŋ gêwiŋ to sêgôm naŋ (Apos 23:8).

Samaria Ŋaê tonaŋ kêpi gamêŋ, taŋ gêc Judaia to Galilaia ŋasawa naŋ. Lau Asiria sêku malac Samaria tulu ma sejoŋ ŋalau jasêŋgôŋ gamêŋ kapoacwalôŋa (jala 722 B.C.). Lau ŋapopoc to lau jaba sêgaluŋ tauŋ sêŋgôŋ gamêŋ Samariaŋa, tec êsêacnêŋ wakuc to Judanêŋ biŋ kêlêsa tau gedeŋ tôŋgeŋ. Sêjac jao lau Samariaŋa gebe sêlic om aŋga lôm dabuŋ Jerusalemŋa atom, tec sêwaka tauŋ nêŋ gamêŋ dabuŋ teŋ sa gêc lôc Garisim. Apômtau Jesu gêjam mêtê êsêac gêwiŋ. Takac Samaria, lau Samariaŋa aŋga MŊŊ.

Sapir Pocawa majaŋ-majaŋ ŋaôli kapôêŋ teŋ.

Sec, Daŋgôm Tauŋ Tatu Sec Mosenê Biŋsu to Ŋagôliŋ gêwa bôc ma kôm ŋagêdô sa gebe sec, tec ŋajao gêdêŋ lau Israel gebe sêniŋ to sêmoasac ma sênam kôm amboac tonaŋ atom. Lau embe sejop ŋagôliŋ tonaŋ atom, ac sêlic êsêac sêgôm tauŋ têtu sec ma têtôm gebe sêlic om sêwiŋ atom. Lau amboac tonaŋ têtu gasuc gamêŋ dêbuŋ atom ma aweŋ gêôc Anôtô jasêwiŋ gôlôac atom. Sêlic om sêwiŋ atom. Sejop ŋagôliŋ ŋagêdô e têtu selec kêtiam acgom. Takac Lemeŋ, Selec.

Selec Judawaga seboc gêŋ dêmôêŋa ŋagêdô kêtôm gebe êŋgôm êsêacnêŋ ŋalêlôm ŋatêmui êsa, tec sejop ŋagôliŋ gwalêkiŋ gebe sêwê kaiŋ biŋ atom. Seŋ bôc to gêŋ paliŋ-paliŋgeŋ atom. Sêmoasac gêŋ ŋagêdô amboac ŋawêlêlaŋ atom. Sêjam kôm teŋ gêdêŋ Sabat to om ŋagêdô atom. Embe sêŋgêli ŋagôliŋ, taŋ oc lau sêlic êsêac amboac sêgôm tauŋ têtu secgac. Lau amboac tonaŋ sêlic om sêwiŋ gôlôac êtiam atom. Sejop ŋagôliŋ tomalageŋ ma sênam dabuŋ gêŋ e têtu selec êtiam acgom. Ac taêŋ gêjam kêsêp gêŋ, taŋ Mosenê biŋsu gêwa sa gebe selec naŋgeŋ. (Apos 10:15; 11:9; Eb 9:13) Takac Lemeŋ, Ŋatêmui, Sec.

Seliŋwaga Lau malac luagêc embe sêkêŋ kisa êndêŋ tauŋ e ŋac teŋ ê wama êsêac, lau laŋgwa sêsam eŋ sebe Sêliŋwaga. Ŋac tau kêkêŋ sêliŋ lau, naŋ sebe sênac tauŋ, tec sêwi nêŋ biŋ kisaŋa siŋ. Kilisi kêtu ŋamalacnêŋ sêliŋwaga to wamawaga gebe eŋ geseŋ sec su gêdêŋ taŋ kêkêc nê dec siŋ kêtu samobŋa naŋ, tec gê wama ŋamalac gêdêŋ Anôtô ma gêbiŋ aêac tôŋ tamiŋ eŋ. (Kor II.5:18ŋg; Gal 3:19ŋg; Ep 2:16; Tim I.2:5; Eb 8:6; 9:15; 12:24) Takac Wama, Wamawaga.

Sêmansaŋ Tauŋŋa Takac Bêc Sêmasaŋ Tauŋŋa.

Siac Têtiŋ Gêŋŋa Lau Israel sejoŋ nêŋ kôm ŋanô amboac polom sa sêgôm amboac tonec gebe Sebob polom amboac padi ŋanô aŋga ŋakaiŋ su ma têta gêc nom tapa-tapa to ŋajaŋa, go sêwê bulimakao sêsêlêŋ sêgi-sêgi e polom ŋanô gedec ŋapa. Go sêkôc sapac ma sêjac gêŋ tau sa kêpi tageŋ ma dedec gêc e gêdêŋ mu kêsêlêŋ ŋajam, gocgo sêkôc siac jatêtiŋ polom sêkô sêkanôŋ mu, tec gêju ŋapa jakêsêp ŋasawa teŋ ma ŋanô gacgeŋ gêc. Sejoŋ ŋanô kêpi nêŋ andu gêŋ ŋanôŋa gêja ma sêkêŋ ŋapaôma ja geŋ su. Ma kêtôm bêcgeŋ sêsêwa ŋanô tau ŋagêdô kêsêp poc tapa luagêc ŋasawa, taŋ sêlai ŋaôŋa e kêlêsim kêtu polom matac ma sêpac kêtu polom. Takac Polom, Jist.

Simbal Gêŋ wêŋa teŋ. Sêmasaŋ wapap kuku luagêc, naŋ sêkôc tôŋ ŋa lemeŋ gêdêŋ ŋagabiŋ ma dedoŋ kêpi tau e ŋakicsêa ec kapôêŋ. Sêjac nêŋ oŋ to gêŋ wêŋa e simbal kêsêp ŋasawa gêwiŋ ma sêŋô kêmoasiŋ taŋeŋsuŋ ŋajam. Sêjac gêdêŋ sêlic nêŋ om sêŋgôŋ lôm dabuŋ ŋalêlôm gêwiŋ.

Sion Gêmuŋgeŋ ŋaê tonaŋ kêpi kiŋ Dawid taugeŋ nê malac, taŋ ênê lausiŋ sêku lau Jebusit tulu ma sêjaŋgo su aŋga êsêacnêŋ naŋgeŋ. Go ŋasawa ŋamuŋa teŋ sêsam ŋaê Sion kêpi lôc, taŋ lôm dabuŋ kêkô naŋ gêwiŋ (Sam II.5:7). Gocgo sêsam kêpi malac Jerusalem to ŋalau amboac tonaŋ (Pes 48:13; Am 6:1). Ŋaê tau ŋam teŋ gebe Anôtônê malac (Pes 48:1ŋg; Jer 31:6) ma lôc dabuŋ (Pes 2:6) to gamêŋ, taŋ Anôtô gêjam gôliŋ gêŋgôŋ naŋ (Pes 9:11). Ŋaê tau kêtu Israelnêŋ kêsiwaganê ŋadôndôŋ (Pes 2:3ŋg). Anôtô geoc tau lasê aŋga lôc tau ma gêjam mec nê lau (Pes 128:5; 134:3). Aŋga BiŋIênsêm Wakuc ŋaê Sion kêtu lau, tê Anôtô gêjam êsêac kêsi nê, nêŋ malacmôkê (Eb 12:22) ma têm ŋamuŋa ŋadôndôŋ (Geoc 14:1).

Sois (Zeus) agêc Hermes Sois tonaŋ lau Grik nêŋ anôtôi nêŋ ŋatau. Rom sêsam seber Jupiter. Go Hermes kêtu Soisnê ŋacjaeŋ. Rom sêsam sebe Merkur (Apos 14:12).

Sôlôŋ Sôlôŋ ŋajao ŋajaŋa gêc Bibolo (Geoc 9:21). Takac Beŋ, Mectomaŋ.

Stoiki Lau tokauc nêŋ toŋ teŋ. Ŋaê tau ŋam kêsêp Stoa kêtu lôm towae teŋ aŋga malacsêga Aten, taŋ sêkac tauŋ sa ma têdôŋ nêŋ biŋ gêdêŋ lau sêŋô (Apos 17:21). Stoiki têdôŋ biŋ amboac tonec gebe Embe tatu lau mansaŋ tasa nêŋ lêŋ tatu mêtê tauŋgeŋ, go gêŋwapac embe êndac aêac, oc êlênsôŋ aêacnêŋ kauc ŋanô-ŋanô atom, talic amboac gêŋ Iêlê ma tamoa nêŋ malôgeŋ (Apos 17:18). Takac Epikuri.

Sunsuŋ Laumata 24 (Geoc 4:10) sêkuc sunsuŋ kêtu waeŋ ŋajamŋa. Êsêac sêkac sunsuŋ su jagêc nom nê sêgôm kêtu têntac ŋandaŋŋa atom. Tetoc Apômtau sageŋ tec sêgôm. Ŋalô dabuŋ tonec gêwa sunsuŋ ŋam sa gebe Kor I.9:12; Tim II.2:5; 4:8; Jak 1:12; Pet I.5:4; Geoc 2:10, 3:11; 4:10.

Takis Lau Israel sêkêŋ takis gêdêŋ gôliŋwaga taugeŋ atom, sêkêŋ takis lôm dabuŋa gêwiŋ (Mat 17:24ŋg). Ŋagôliŋ teŋ tonec gêc gebe Ŋac teŋ nê waba to gêŋ lemeŋlu embe ênêc, naŋ êkêŋ ŋatageŋ êndêŋ Anôtô. Ŋagôliŋ tau ŋam gebe sêjam ôli dabuŋwaga to lau Lewi ma lôm dabuŋ ŋagêŋlêlôm ŋa mone to gêŋ tonaŋ. Ŋac teŋ embe êkêŋ nê kôm ŋanô me gêŋ teŋ êndêŋ lau sênam ôliŋŋa mone 100, ŋatau êkêŋ 10 êsêp kanom êna (Gen 14:20; Sam I.8:15; Luk 18:12). Ŋagôliŋ tonaŋ gêjac lau buŋa ŋawae atom, mago ŋagêdô taêsam tau ŋ nêŋ ŋalêlôm kêkac êsêac ma sêkêŋ nêŋ da kêtôm ŋamêtê ŋajamanô tonaŋ, ma ŋagêdô sêgôm sêlêlêc tonaŋ su. Sêjam daŋge Apômtau tec sêgôm. Takac Da, Kanom.

Talu Lau Israel laŋgwa sêsi obo asaŋasaŋ kêtu nêŋ talu. Gêŋwapac embe êtap êsêac sa, go ac sêsô talu obo ŋagoneŋ tonaŋ kêtu nêŋ ŋakwê sêbu tauŋŋa ma têtaŋ nêŋ taŋiboa sêŋgôŋ waomôkê (Gen 37:34; Jona 3:5).

Taniŋ Oso Sêkêc niptêkwi kêpi ŋac teŋ môkêapac gebe sêjaliŋ eŋ sa me sakiŋ teŋ gelom eŋ. Lau Israel seŋ oso nêŋ kiŋ gêdêŋ noc, taŋ sêsuŋ sakiŋ gôliŋwagaŋa jagelom eŋ naŋ. Êsêac tec sêsam nêŋ kiŋ gebe Ŋac seŋ oso eŋŋa. Ŋaê Kilisi (Grik aweŋ) to Mesia (Ebolai aweŋ) ŋam gebe Seŋ oso eŋ, tec gêwa Jesunê sakiŋ sa gebe gêjam ŋamalac kêsi aŋga sec to gêmac kêtôm Anôtô kêkêŋ eŋ kêtu Kêsiwaga to Apômtau.-Lau Israel sêkôc nêŋ ŋacleŋ sa ŋalêŋ tonec gebe seŋ oso êsêac môkêŋapac to eŋkaiŋ (Luk 7:46). Lau buŋa seŋ oso nêŋ gêmac (Jak 5:14).

Tasa Ŋapalê Lau Israel sêsa nêŋ ŋapalê utiŋôlic. Sêgôm kêtôm poac, taŋ Anôtô kêmoatiŋ gêdêŋ êsêac gebe sêsa ŋapalê samob êtu nêŋ gêbôm teŋ. Lauo sêkôc ŋapalê ma sêmoa e ŋabêc 8 gêjaŋa su, go sêsa, tec têtu Apômtaunê gêŋgac. Sêsa ŋapalê nê kêtu busaŋgu ŋadôndôŋ gêwiŋ Takac MŊŊ).

Têlêtageŋ Ŋam gebe Têlêac mago tageŋ. Takac Anôtô Têlêtageŋ.

Teloŋ to Lau Sec Aŋga Ŋawae Ŋajam ŋaê tonaŋ kepeŋ lau, taŋ laumata sêjac jao lôm dabuŋ gêdêŋ êsêac gebe sêlic om sêwiŋ atom naŋ. Ŋam gebe lau tau tetoc ŋagôliŋ ŋagêdô sa kwalec, amboac seŋ gêŋ ŋagêdô paliŋ-paliŋgeŋ me sêka lau samuc nêŋ têc me sêsa nêŋ lêŋ salaŋ. Judawaga mansaŋ tec sêbu lau amboac tonaŋ. Jesu laŋôanô ŋakêŋkêŋ gêdêŋ êsêac, tec lau ŋagêdô sêlic eŋ sec kêtu tonaŋŋa (Mar 2:15-17; Luk 7:34; 15:1-2). Eŋ kêgamiŋ Mêtê gêdêŋ êsêac atom.

Tôc Gôliŋŋa Ka dambê teŋ, naŋ sepeŋ ŋatalô ŋajam-ŋajam kêsêp naŋ. Kiŋ sêkôc kêtu nêŋ gêbôm. Gêwa êsêac sa gebe lau toŋaclai.

Topas Pocawa joŋjoŋ teŋ.

Tumim Takac Urim.

Undambê, Gamêŋ Undambêŋa Takac MŊŊ, Anôtônê Gamêŋ.

Urim to Tumim Gêŋ amboac poc sauŋ luagêc, tê sêwa ŋam sa gêc awê ŋapep atom nê. Israelnêŋ dabuŋwagageŋ sênôŋ gêŋ tau gêc atali sauŋ teŋ ŋalêlôm. Ac sêkôc gebe eoc gêŋ Anôtô gebe êsêac me nêŋ lau sêŋgômŋa nê lasê êndêŋ êsêac sêjala katôgeŋ (Dait 33:8; Nam 27:21; Sam I.28:6).

Wama Takac Omsêga Wama.

Wamawaga Takac Sêliŋwaga. (Tasuc Sec ôkwi-MŊŊ).

Ysop Ka teŋ amboac ôpic. Sêsac ŋalaka tôŋ kêsêp bu me dec ma sêpalip kêpi altar to gêŋ (Eks 12:22). Ôpic taŋ tasam ŋawae gêc Joaŋ 19:29 naŋ, ysop teŋ ŋakaiŋ.