Sêpuc Bibolo tonec ŋalêŋ teŋ kêtôm, taŋ sêpuc aêacnêŋ Biŋlênsêm Wakuc naŋ atom. Aêac tec tasam ŋapuc ŋagec tonec gebe epeŋ nêŋ kauc lasê e tajala katô kwanaŋgeŋmaŋ.

Sêjam Biŋlênsêm Laŋgwa ŋabuku samob ôkwi tomalageŋ ma sêpuc gêc Bibolo tonec atom. Ŋam amboac tonec gebe Lau Israel laŋgwa nêŋ biŋsu to nêŋ om ma nêŋ da to ŋasakiŋ ŋagôliŋ gwalêkiŋ kepeŋ aêac lau galocŋa amboac lau Juda tau nê atom. Anôtô kêkêŋ biŋ tonaŋ ŋai gêdêŋ lau têm tônêŋageŋ gebe sejop. Biŋ amboac tonaŋ tec lau-sêjaliŋ-biŋwaga sêwi siŋ gêcŋa. Dedec gêcŋa ŋapucmêgeŋ atom. Sêpuc biŋ dambê kêtu ŋapeleŋ gêjô baliŋ, tê sêgêli gêcŋa nê su. Lau teŋ embe taêŋ ênam sebe sêsam to sêjala biŋ, tê sêgeli gêcŋa nê, naŋ sêkac Bibolo English me Tok Pisin me aweŋŋa teŋ ma sêsam.

Bibolo ŋamêtê ŋajamanô teŋ gebe sêwa buku samob ŋam sa dambêgeŋ ma sêpuc gêmuŋ buku tau gêdêŋ-gêdêŋgeŋ. Go ŋadênaŋ teŋ gêc gêwiŋ Biŋlênsêm Wakucŋa, taŋ têdênaŋ biŋ ŋatênageŋ gêc awê solop.

Ŋalôtêna kêkô miŋ to biŋ ŋagêdô samob ŋaô. Buku ŋagêdô ŋaê ma ŋamôkêlatu to ŋamadiŋ ŋanamba embe ênêc ŋalôtêna teŋ ŋalabu, naŋ êkêŋ puc aêac gebe sêpuc biŋ tau gêc buku tonaŋ ŋai gêwiŋ.

Sêpuc môkêlatu ŋanamba ec kapôêŋgeŋ kêkô gêdêŋ gasêŋa, taŋ sêjac m biŋ tau naŋ. Ŋamadiŋ ŋanamba gêc ŋataliŋa amboac gêmuŋŋa kêtiam atom. Sêwi siŋ ma sêpuc ŋanamba ec sauŋ gêjô ŋatalô madiŋŋa / su. Ŋanambageŋ tec geŋ ŋamadiŋ samob gêŋgic-gêŋgic. Embe talic namba luagêc êkô ŋamadiŋ ŋagêdô ŋasawa, naŋ epeŋ nêŋ kauc lasê gebe biŋ samuc tageŋ, tec sêjac gêŋgic atom, sêpuc ŋamadiŋ luagêc me têlêac kêpi tageŋ.

Biŋ ŋagêdô, taŋ aposolo to lau teto e kêkwa tau gêc nêŋ buku gêdêŋ-gêdêŋgeŋ naŋ, tasam gebe paralel gebe biŋ tau ŋam me kêkwa tau. Aŋga aêacnêŋ Biŋlênsêm Wakuc ŋamataŋa samob sêpuc paralel tau ŋabuku ŋaê dambê ma môkêlatu to ŋamadiŋ ŋanamba gêc ŋatali kêkanôŋ biŋ tau solop. Ŋamêtê ŋajam tonaŋ sêwi siŋ aŋga Bibolo tonec ma sêsa lêŋ teŋ. Sêpuc paralel gêc saite tau ŋatali ŋalabuŋageŋ. Ŋapuc teŋ gêwiŋ atom. Aêac tauŋ taêŋ ênam ma tasala namba, tê sêpuc gêc ŋalabuŋa nê. Sêpuc paralel ŋamôkêlatu ŋanamba ec kapôêŋ, tec kêkô awê ŋajam.

Ŋatalô teŋ amboac utitalata embe sêpuc ênêc êkwa biŋ ŋalô teŋ, naŋ êkêŋ puc aêac gebe sêwa ŋalô tonaŋ ŋam sa sêpuc gêc saite tonaŋ ŋalabu me tatap ŋalô tonaŋ sa aŋga buku ŋatêku gêc ŋaê to Ŋalô ŋam.

Ŋamadiŋ ŋagêdô kêsêp gandoŋ (...) ŋalêlôm. Ŋam amboac tonec gebe Lau-tetowaga laŋgwa ŋagêdô samob teto ŋamadiŋ togandoŋ tonaŋ gêc nêŋ papia gêwiŋ atom, lau ŋagêdôgeŋ teto gêc nêŋ buku gêwiŋ. Aêac embe tasam Mêtê, taŋ tasam biŋ me ŋalô, tê gandoŋ kêkapiŋ tôŋ nê êwiŋmaŋ, gebe gêwa biŋ tau ŋam sa gêwiŋ.

Embe atap ŋatalô amboac tonec sa “...”, go ajala gebe galoc kêsôm-biŋwaga nê awa tau tonec, sêjac miŋ ênê miŋ ŋaômageŋ atom.

Aŋga buku tonec ŋatêku oc atap biŋ ŋagêdô sa. Teŋ Ŋaê to Ŋalô Ŋam, taŋ gêwa biŋ to ŋalô ŋagêdô ŋam sa. Môkêlatu to ŋamadiŋ Ŋam, taŋ têdênaŋ gebe tatap lau to gêŋ ŋagêdô-gêdô nêŋ biŋ to ŋam sa aŋga ŋamala, tê takac Bibolo tonec ŋalêlôm ondoc-ondoc. Miŋanô Ŋatêm têdênaŋ ŋatênageŋ. Tonaŋ gêwa aêacnêŋ kauc sa gebe gêŋ to miŋ ŋajala samob, taŋ kêsa-kêsa kêpi kiŋ to propete nêŋ biŋ ŋagêdô-gêdô naŋ, kêdaguc tau amboac ondoc.

Nom ŋakatu Biŋlênsêm Laŋgwa to Wakucŋa oc tatap sa amboac tonaŋgeŋ.

Aêac tandôŋ tauŋ e tajala Buku dabuŋ tonec êtu tôŋ ma takac nêŋ Biŋlênsêm Laŋgwa to Wakucŋa todaŋge ma totêntac wapigeŋ êtôm bêcgeŋmaŋ. Apômtau Jesu gêlêŋ biŋ aêac gebe “Mêtê taŋ teto gêc naŋ, amac apuc atu dôbgeŋ amoa abe aŋgôŋ matem jali teŋgeŋ ŋam jakêsêp biŋ tonaŋ, ma biŋ tonaŋ ŋai gêwa aê ŋam sagoc” (Joaŋ 5:39). Lau tolau ŋagêdô sêjam koleŋ ŋanô gebe Bibolo aêac tauŋ aweŋŋa êsêp aêac lemeŋ. Tec tanam daŋge Anôtô gebe “Aômnêm biŋ kêtu ockaiŋ ŋadaweŋ, ma ja teŋ kêpô ŋoc intêna” (Pes 119:105). Lanem to lambiŋ êndêŋ Apômtau Jesu Kilisi endeŋ tôŋgeŋ. Biŋŋanô.

Ŋaê Bibolo kêsêp Grik aweng. Êsêac sêsam buku tageŋ gebe biblos ma biblia buku ŋagêdô me taêsam. Sejoŋ buku 66 sa ma sêsi kêpi tageŋ gêc Bibolo ŋalêlôm, tec sê ŋaê biblia kêpi. Go lau Rom to lau ŋamuŋa toê-toê sêsap ŋaê tonaŋ toŋ tec gelom-gelom lau kêtôm nom ŋagamêŋgeŋ gêja. Englis sêsam ŋa tauŋ aweng gebe Bible (Baibel) ma Jabêm aweng Bibolo. Ŋaê tau tonaŋ kepeŋ buku tageŋ, taŋ sêjac buku taêsam sa gêc ŋalêlôm naŋ.

Lau andaŋgeŋŋa teto Bibolo ŋabuku ŋagêdô samob ŋa Hebolai aweng ma luagêcgeŋ ŋa Aramai aweng. Go teto Biŋlênsêm Wakuc ŋa Grik awenggeŋ. Papia tobôc ŋaôlic (parchment), naŋ tetowaga ŋamataŋa tauŋ lemeŋ teto biŋ kêsêp naŋ, ŋateŋ mêŋgelom aêac atom, sêjaŋa samob. Ŋam gebe papia laŋgwa kêtu manê, tec lau têm teŋŋa, taŋ jasêsi tetowaga ŋamataŋa nêŋ têmŋa naŋ, teto biŋ tau gelom papia wakuc. Papia taŋ teto Mêtê tau ŋakôniŋŋa kêtiam-kêtiam naŋgeŋ ŋagêdô tec gêc ŋapaŋ. Biŋlênsêm Wakuc ŋapapia laŋgwa tonaŋ tomalageŋ tec sêc. Papia teto ŋa lemeŋgeŋŋa tonaŋ têtap ŋagêdô sa aŋga monasteri, ŋagêdô aŋga gamêŋ sawa ŋagaŋac ŋalêlôm, ma ŋagêdô aŋga pocgêsuŋ. Pocgêsuŋ teŋ, taŋ ŋawae kêtôm gamêŋ samob gêja naŋ, gêdêŋ 1947 ŋapalê Arabiaŋa teŋ gejob noniŋ gêmoa Qumran (Kumran) ŋalôc kêsi Gwêc Matêŋa. Eŋ gesom noniŋ gêbôm teŋ e jagêô lasê pocgêsuŋ teŋ, taŋ tetoc ku ŋagêdô kêkô naŋ. Papia toluŋ laŋgwaanô taêsam gêc ku tau ŋalêlôm. Lau teto Biŋlênsêm Laŋgwa ŋabuku ŋagêdô kêsêp papia ŋaluŋ tonaŋ gêja, go sêpoanec kêsêp ku gêja ma sêbaob auc, gocgo sêsiŋ ôkwi tokugeŋ kêkô pocgêsuŋ tonaŋ. Kêkô ŋajala amboac 2,000 me, go têtap sa. Sêkêŋ jalau kwalam laŋgwa sê dôŋ biŋ Hebolai aweŋŋa kêpi biŋ, tec sêpuc gêc aêacnêŋ Biŋlênsêm Laŋgwa nec, tec sêlic gebe lulu kêkwa tau ŋajamgeŋ. Ŋabukugeŋ tec têtap ŋagêdô sa todim-todim, mago Bibolo samuc, me Biŋlênsêm samuc tec têtap sa tosawa-tosawa. Papia ŋapopocgeŋ to ŋagêŋgic, ŋagêdô ec kapôêŋ, ŋagêdô sauŋanô amboac lemeŋ ŋaja taêsam gelom aêac. Mago dedec gêŋ lênu-lênu tonaŋ ŋateŋ gêcŋa atomanô, sejoŋ samob sa tomalageŋ, gebe gêjam kwalam laŋgwa, tê kôm tau gêjac êsêac ŋawae nê, sa gêdêŋ sêwaka Bibolo ŋabiŋ ŋalô tau sa e sêlic jakêtôm, tê ŋatetowaga ŋamataŋa teto nê. Lau tau sêjam kôm tonaŋ sêsiŋ sugeŋ tec sêmoa. Mêtê tê teto gêdêŋ andaŋgeŋ su nê, galoc gêc aêacŋa amboac tomalageŋ kêtiam. Têtap papia teto ŋa lemeŋgeŋŋa laŋgwaanô tonaŋ 1,000 to 1,000 sa, tec sêwaka Mêtê ŋalo tau sa kêtu tôŋgac. Lau sêjam Bibolo ôkwi ŋa lau têm galocŋa aweŋ nec sêsap papia laŋgwa ŋabiŋ ŋalô tau tonaŋ tôŋgeŋ.

Ŋamalac têtap sêpuc papia ŋa masine ŋamêtê sa sebeŋ atom. Mêŋgêdêŋ jala

1 to 1500 lau teto papia kêtu taêsam ŋamêtê tageŋ gebe teto ŋa lemeŋgeŋ. Teto biŋ samob ŋakôniŋŋa jagelom papia wakuc kêtiam-kêtiam, tec kêtu taêsam. Ŋamêtê teŋ gêc atom, tonaŋgeŋ, tec kêtu kôm kapôêŋanô gêdêŋ lau-tetowaga. Ma gêŋ, tê teto biŋ tau kêsêp nê, keso-keso tau. Lau gamêŋ oc kêpiŋa sepeŋ nêŋ biŋ ŋalô kêsêp poc, me sêkôc ka dambê-dambê kêtu kêlêpê jateto ŋatalô kêsêp nomku palê-palê. Lau gamêŋ ŋagêdô sêmasaŋ nêŋ kêlêpê tokaiŋ-tokaiŋ ma teto biŋ kêpi bôc ŋaôlicgeŋ me sêmasaŋ siŋ ŋasêbê kêtu nêŋ papia, naŋ teto nêŋ biŋ kêsêp.

Lau gêmuŋŋa tônê teto biŋ ŋamêtê amboac tec. Teto biŋ tomôkê-tomôkê kêsi taugeŋ kêpi papia ŋalauŋ ec kapôêŋ teŋ e gêlôc. Daê dôŋ êpi sêpuc aêacnêŋ nuspaper ŋamêtê, gebe tajala katôgeŋ. Go selom ŋaluŋ wakuc teŋ teto e gêlôc. Sêgôm kêtôm tônêgeŋ. Teto-teto e sêjac dabiŋ, go sêsi ŋalauŋ tau samob gêdêŋ ŋataligeŋ, sêjac têku-sêjac têku e kêtom papia samuc tageŋ baliŋ amboac meta teŋ me luagêc. Papia baliŋ tonaŋ tec sêluŋ sa amboac lac teŋ ma sêpoanec kêsêp gasuc me ku teŋ gêja gebe ênêc laŋgwa-laŋgwa. Embe taêŋ ênam sebe sêsam, naŋ têtaiŋ luŋ tau sa mêŋsêjac lêtêŋ ma sêsam biŋ tau gêc êsêac laŋôŋnêm ŋajamgeŋ. Bibolo ŋabuku samob nec gêmuŋgeŋ toluŋ amboac tonaŋ.

Lau laŋgwa gamêŋ ŋagêdôŋa teto nêŋ biŋ gelom papia kêtôm aêacnêŋ buku galocŋa ŋamêtê. Sêsam buku tau gebe Kodeks, ŋam gebe papia me buku laŋgwa teto ŋa lemeŋgeŋŋa. Sêkêŋ ŋalauŋ gêsac tau ŋaô ma sêsi kêpi tageŋ amboac buku galocŋa. Mêtê kêlaiŋ tau, tec buku kaiŋ tonaŋgeŋ kêlaiŋ tau gêwiŋ-gêwiŋ. Judanêŋ lau mêtê tokauc, naŋ kêtôm têm laŋgwa samobgeŋ (B.C. kêtôm Before Christ ŋam gebe gêdêŋ taŋ Apômtau Jesu têna kêkôc eŋ gêmêŋ nom atomgeŋ naŋ) teto-teto Biŋlênsêm Laŋgwa kêsêp papia toluŋ mêŋgelom aêac naŋ, ma moniki to lau, taŋ têtôm têm ŋasawa ŋamuŋa teŋ (Middle Ages, jala

500-1500) teto Bibolo samuc ŋakôniŋŋa kêtiam-kêtiam naŋ, sêlic nêŋ koleŋ tonaŋ kêtôm nêŋ sakiŋ gêdêŋ Anôtô tau, tec teto biŋ samob ŋapepsawa to jagêdêŋgeŋ.

Sêwa Bibolo ŋabuku gêja mata têlêac kêtôm biŋ kaiŋ têlêac, taŋ kêjaliŋ tau sa gêc awê aŋga Biŋlênsêm agêc ŋalêlôm naŋ (1) Miŋ, (2) Têdôŋ to sêlêŋ biŋŋa, ma (3) Seoc biŋ lasêŋa.

Lau Hebolai laŋgwa sêjac Biŋlênsêm Laŋgwa gêŋgic ma têdênaŋ ŋabuku kêtôm biŋ mata têlêac tonaŋ su. Sêkêŋ Biŋsu (Tora), taŋ tasam gebe Mosenê Buku Lemeŋteŋ me Pentatoik (Buku toluŋ 5) naŋ, gêc ŋamata. Êsêac sêsam Josua e jagêdêŋ Kiŋnêŋ Buku sebe Propete Ŋamataŋa nêŋ. Sêjac propete ŋagêdô nêŋ miŋ gêjam buku tonaŋ ŋai auc, tec sêsam amboac tonaŋ ma sêkêŋ kêsi Mosenê. Go Propete Ŋamuŋa Jesaia e Maleaki nêŋ buku kêdaguc ŋatoŋ tonaŋ. Jeremianê Taŋi to Danielnê buku ac sêsam sêwiŋ toŋ tonaŋ atom. Ma buku ŋagêdô samob kêtu toŋ teŋ tauŋa, naŋ sêkêŋ gêc ŋamuŋa. Ac têdênaŋ amboac taŋ kêtôm lau Juda tauŋ tetoc buku tau gêdêŋ-gêdêŋgeŋ sa naŋ.

Dr. M. Luther gêsuŋ buku kaiŋ teŋ ŋatoŋ gêc Biŋlênsêm Laŋgwa to Wakuc ŋasawa kêtu toŋ teŋ tauŋa. Eŋ kêsam buku tonaŋ gebe Apokripi. Ŋaê tonaŋ Grik aweŋ, tanam ôkwi gebe Ŋam kêsiŋ tau. Eŋ gêwa buku tau sa gebe “Buku naŋ tatoc sa êtôm Bibolo ŋabuku tau naŋ atom, mago embe tasam, oc êmoasiŋ aêac ŋajam êwiŋ”.

Apokripi tonaŋ gêc Bibolo Hebolai aweŋŋa atom. Mago sêkêŋ gêc Bibolo Grik to Rom aweŋŋa. Êsêac sêgaluŋ buku tonaŋ kêsêp buku ŋagêdô ŋalêlôm. Apokripi masi aŋga Hebolainêŋ Bibolo, tec Luther gêjac sa kêtu toŋ teŋ tauŋa. Bibolo Englis to aweŋ ŋagêdô sêpuc gêc Biŋlênsêm agêc ŋasawa ma ŋagêdô masi.

Sêwa Bibolo kêkôc kêtôm ŋamata kapôêŋŋageŋ atom, sêjac gêŋgic-gêŋgic kêtôm ŋasêbu sauŋ to sauŋanô nec gêwiŋ. Aêac tasam ŋasêbu tonaŋ gebe Môkêlatu to Madiŋ. Tetowaga laŋgwa tauŋ sêjac gêŋgic amboac galoc talic gêc nec kwanaŋgeŋ atom. Lau gêmuŋŋa teto biŋ ŋamêtê teŋ. Ac teto biŋ ŋalô to ŋatalô kêsi-kêsi taugeŋ gêja, e ŋalô me ŋaê teŋ kêkô awê amboac galoc nec atomanô. Englisnêŋ bisop teŋ gêjac biŋ to miŋ samuc-samuc sa kêtu môkêlatu teŋ tauŋa (1350) su. Go ŋac Fransŋa teŋ gêjac m ŋamadiŋ kêtu ŋamata gêdêŋ 1551. Eŋ gêgôm kêpi Biŋlênsêm Wakuc teŋ, naŋ eŋ kêpuc Grik to Rom aweŋ e kêkanôŋ tau naŋ. Gêjac biŋ gêŋgic-gêŋgic kêtôm ŋamadiŋgeŋ ma keto ŋanamba gêja. Lau sêlic ŋajam, tec malô acgom, go samob sêpuc nêŋ Bibolo tomôkêlatu ma toŋamadiŋ kêtôm tônêgeŋ.

Ŋalôtêna kapôêŋ to sauŋ, taŋ kêkô biŋ ŋagêdô ŋaô ma geŋ gêŋgic naŋ, lau laŋgwa teto kwanaŋ atom, lau galocŋa sêkêŋ gebe sênam lau-sêsamwaga sa.

Teto Biŋlênsêm Laŋgwa ŋabuku ŋamataŋa sa sebeŋ atom. Lau sêjac ŋamiŋ samob tulu jagelom nêŋ wakuc sêsôm gêc aweŋgeŋ ŋasawa baliŋ e ŋêŋgeŋ sêmoa acgom. Teto papia (toluŋ) ŋamataŋa gêdêŋ kiŋ Dawidi agêc Salomo nêŋ têmgeŋ. Mago aêac embe taêŋ ênam dabe tandênaŋ Biŋlênsêm Laŋgwa ŋabuku êtôm têm, tê teto-teto buku tau nê, oc daŋgôm ŋawapac.

Lau Juda nêŋ lau mêtê tokauc to nêŋ biŋsutau sejoŋ papia dabuŋ sa-sa sêjac m gêdêŋ jala 300 to 400 B.C. ŋasawa, go sêkêŋ kêpi tageŋ amboac sêgôm Mosenê Buku Lemeŋtêŋ naŋ. Sêjac Biŋlênsêm Laŋgwa tau ŋabuku sa nec gêbacnê gêdêŋ jala 200 A.D. (Anno Domini tonaŋ kêtôm têm, taŋ Apômtau Jesu gêmêŋ nom su naŋ, me Apômtaunê jala). Aêac tec talic gebe sêkôc kôm tau sa e sêjac dabiŋ nec, ŋajala amboac 1,000 gêjaŋa acgom, go sêjac dabiŋ.

Lau tau ŋagêdô nêŋ ŋalêlôm gêja lu kêtu ŋabuku ŋagêdôŋa, tec biŋsutau ŋagêdô sêkac tauŋ sa gêdêŋ jala 100 A.D. gebe sêsêm biŋ tau êtu katô gebe Buku ondoc mêŋêsêp Bibolo Hebolai aweŋŋa ŋalêlôm êwiŋ ma ondoc êsêp êwiŋ atom. Samob sêlôc kêtu tôŋ gebe Apokripi êsêp Bibolo ŋalêlôm atom. Go sêsôm biŋ ŋalô tau ŋabiŋ e tomalageŋ gêwiŋ. Biŋ taŋ êsêac sêsôm kêtu tôŋ naŋ, Gôlôac Dabuŋ kêsô ŋalabu. Amboac tonaŋ ŋalô Hebolai aweŋŋa, taŋ êsêac sêwaka sa gêc naŋ, kêtu Biŋlênsêm Laŋgwa ŋanombaŋ e mêŋgêdêŋ oc tonec. Lau teŋ embe sênam Biŋlênsêm ôkwi, oc têndênaŋ biŋ tau tonaŋgeŋ.

Ŋaê Biŋlênsêm ŋam kêsêp lau Rom aweŋ (Testament). Englis sêsam sebe Testament amboac taŋ. Ŋaê tau ŋam gebe poac. Ŋaê Biŋlênsêm Laŋgwa kepeŋ aêacnêŋ kauc lasê gebe Biŋlênsêm Wakuc teŋ gêc amboac tonaŋ. Poac laŋgwa ŋam kêsêp poac, taŋ Anôtô kêmoatiŋ gêdêŋ lau Israel aŋga lôc Sinai naŋ. Poac tonaŋ kêtu anô kêpi lau tau gêdêŋ taŋ sêlôc kêtu tôŋ gebe taŋeŋ wamu êndêŋ Anôtônê Biŋ, tec sêkêŋ bôc kêtu da gêdêŋ eŋ kêtu ŋakamaclauŋ (Biŋsu ŋapoac, Eks 24:7,8). Poac wakuc ŋam kêsêp Anôtô gêjac mata nê moasiŋ gêjac ŋamalac tapaôŋgeŋ ŋawae. Sêŋgôŋ mateŋ jali ŋam kêsêp Jesu kêkêŋ tau kêtu da gêdêŋ Tama gêjô samob su. Lau taŋ sêkêŋ gêwiŋ eŋ naŋ, Anôtô gêlic êsêac têtu lau gêdêŋ. (Moasiŋ ŋapoac.)

Ŋaê Buku Miŋŋa nê kêkwa buku samob, taŋ sêjac Anôtô kêkalem Israel laŋgwa nêŋ abeŋi to gêwê ma kêwaka êsêac sa ŋamiŋ gêjam auc naŋ. Ac sê Mosenê ŋaê kêpi buku ŋamataŋa 5 nê, ŋam kêsêp ŋac tau nê koleŋ gêwê lau tauŋa ŋamiŋ gêjam sêga aŋga buku tau tônê. Sêjac m buku tau kêpi Anôtô kêkêŋ undambê to nom ma ŋamalac ŋamiŋ. Ac sêjac Israelnêŋ biŋ gêmuŋŋa ŋamiŋ baliŋgeŋ ma teto Anôtô gêjam êsêac kêsi ma gêwê êsêac sêwi Aiguptu siŋ ŋamiŋ e tomalageŋ. Miŋ tonaŋ ŋai kêgi poac, taŋ Anôtô to nê lau sêmoatiŋ gêdêŋ tauŋ naŋ, to Biŋsu Lemeŋlu, taŋ toŋam kêlêlêc su naŋ. Lau têtôm nom ŋagamêŋgeŋ sêŋô Biŋsu 10 tonaŋ ŋawaegac. Go sêjac mata Mosenê Buku Lemeŋteŋ teto Mose jakêkô lôc Nebo gêlic gamêŋ, naŋ Anôtô gêjac mata gêdêŋ nê lau nasêmoa êtu têlê naŋ, mago gêjac jao Mose tec jagêô lasê gamêŋ tau gêwiŋ atom.

Josua to Gôliŋwaga teto lau Israel nêŋ miŋ gêdêŋ taŋ lau tau sêbiŋ tauŋ tôŋ têtu lau-m kapôêŋ su atom naŋ. Israelnêŋ siŋsêlêc to nêŋ laumata ma gôliŋwaga towae sêjam gôliŋ êsêac gêdêŋ ŋasawa tônê, tec ŋamiŋ gêjam buku tonaŋ ŋai auc. Sêwaka Israelnêŋ gôliŋ kiŋŋa sa ŋamiŋ e Dawidi agêc Salomo sêboa gamêŋ tau sa kêtu kapôêŋ ma Israel kêpô lêtêŋ gêdêŋ ŋac, taŋ gêjô Salomo su naŋ, gêwa gamêŋ tau kêkôc gêja luagêc kêtu Juda to Israel nêŋ gamêŋ. Sêjac miŋ biŋ tonaŋ ŋai e jagêdêŋ lau Asiriaŋa sêku Israel tulu ma lau Babilonŋa sêku Juda tulu naŋ. Lau-tetowaga sêpuc gêŋwapac tonaŋ ŋai kêtap lau tau sa naŋ kêsêp êsêac taŋeŋpêc gêdêŋ Anôtônê Biŋsuŋa. Esra agêc Nehemia teto lau Juda aŋga gamêŋ kapoacwalôŋa sêmu sêmêŋ mêŋsêkwê lôm dabuŋ sa aŋga Jerusalem ma sêjac m to sêboa Judanêŋ gamêŋ teŋ tauŋa sa kêtiam ŋamiŋ.

Buku Têdôŋ Biŋŋa to Sêga Wêŋa nê kêkwa tau atom, gebe biŋ, taŋ teto gêc buku tonaŋ ŋai ŋalêlôm naŋ, kêtôm tau amboac onaŋ teto gêc buku miŋŋa to seoc lasêŋa naŋ atom. Aŋga buku Job sêpuc Anôtônê biŋgêdêŋ ŋam. Anôtô eŋ ŋac gêdêŋ, ma amboac ondoc lau mansaŋ ŋajam taêsam sêôc ŋandaŋ to gêmac ma gêŋwapac kêkôniŋ êsêac tôŋgeŋ. Biŋ tonaŋ kêlênsôŋ lau kêtôm têm to nom ŋagamêŋgeŋ ŋapaŋ. Pesalem nec buku wêŋa teŋ. Mec 150 tonaŋ ŋagêdô baliŋ ma ŋagêdô dambê. Lau mansaŋ gêdêŋ-gêdêŋgeŋ teteŋ sêmoa nêŋ tauŋa me gôlôac sêjam kêtu nêŋ wê gêdêŋ sêlic nêŋ omŋa. Go Biŋgôliŋ to Ŋacmêtê Tau nê sejoŋ biŋ ŋalô to lêŋ ŋagôliŋ ŋajam-ŋajam sa, taŋ sê kiŋ tokauc Salomo nê ŋaê kêpi. Wêmôkê naŋ ŋapalêo to ŋac têntac gêwiŋ tauŋŋa nêŋ wê. Sêlic wê tau kêtôm Anôtô têtac gêwiŋ ŋamalacŋa ŋadôndôŋ, tec sêkêŋ kêtu Bibolo ŋabuku teŋ gêwiŋ.

Aêac tatap Propetenêŋ Buku 16 sa gêc aêacnêŋ Bibolo. Sêwa buku tau kêkôc ma sêsam gebe propete kapôêŋ to sauŋ nêŋ. Propete Kapôêŋ nêŋ tonec gebe Jesaia agêc Jeremia ma Esekiel agêc Daniel nêŋ buku, ma Propete Sauŋ nêŋ tonec gebe Hosea e jagêdêŋ Maleaki. Sêsam buku tonaŋ sebe Propete 12 nêŋ Buku gêwiŋ. Buku ŋadani tec sêsam sebe kapôêŋ, ma wapi sêsam sebe sauŋ. Propete tonaŋ ŋai sêjam dôŋ nêŋ lau, tê sêmoa êsêac ŋalêlôm gêdêŋ tauŋ nêŋ têm nê, nêŋ lêŋ kêpi Anôtônê Biŋsu. Go êsêacnêŋ kôm teŋ tonec gêwiŋ gebe seoc biŋ lasê kêtôm Anôtô gêôc êsêac aweŋ sa ma gêgôm katuŋ kaiŋ teŋ kêsa e sêlic gêŋ ŋakatu to dôŋ naŋ, tec sêsôm to teto. Propetenêŋ biŋ gelom aêac nec ŋalêŋ tonec gebe ac tauŋ me nêŋ kêpuctôŋwaga teto ŋalô, tê kêsa-kêsa êsêac aweŋsuŋ nê sa. Propete sêsôm lau ŋaôma to laumata nêŋ geo lasê gêdêŋ êsêac solopgeŋ ma sêjô êsêac gebe Anôtô ocgo êmêtôc to ênac êsêac ŋagêjô. Mago sêsôm biŋ tonaŋgeŋ atom, ac sêsôm Anôtô taê labu to taê walô nê lauŋa ŋajaeŋ lasê gêdêŋ êsêac gêc awê amboac tonaŋgeŋ gebe gêjac mata nê moasiŋ gêdêŋ samob, taŋ sêsap ênê poac, taŋ kêmoatiŋ gêdêŋ Israel tôŋ ma gebe lau tau sênaŋa atom naŋ. Sêsôm ŋajaeŋ tonec lasê gêdêŋ samob sêŋô gebe Anôtô oc ênam Israel to lau nomŋa pebeŋ kêsi êŋgôm ŋanô êsa amboac tonec gebe Eŋ êkêŋ Dawid wakuc teŋ mêŋêtu moasiŋ ŋakiŋ. Têm ŋamuŋa teŋ acgom, go Gôlôac Dabuŋ sêwa propetenêŋ biŋ ŋalô tonaŋ ŋam sa gebe kepeŋ Jesu Kilisi tau, gebe Mesia Dawidinê Latu eŋ.

Aposolo Paulu nê papia kêtu Biŋlênsêm Wakuc ŋabuku, taŋ eŋ keto gêmuŋ buku ŋagêdô samob su. Biŋ taŋ Apômtau kêsôm to gêŋ, taŋ eŋ gêgôm-gêgôm naŋ, lau sêjac ŋamiŋ gêc aweŋgeŋ gelom kêtôm malacgeŋ gêja. Sêsôm sêmoa ŋasawa baliŋ e ŋêŋgeŋ acgom, go lau ŋagêdô nêŋ ŋalêlôm kêkac êsêac ma teto miŋ tonaŋ ŋai sa. Kêtu tonaŋŋa tec teto Jesunê Ŋawae Ŋajam kêsêp papia gêja.

Teto Biŋlênsêm Wakuc ŋabuku ŋagêdô samob gêdêŋ jala 50 to 100 ŋasawa. Gêdêŋ têm tônê lau ŋagêdô teto buku gwalêkiŋ, naŋ sêkêŋ ŋalôtêna gêwa buku tau sa gebe ŋawae ŋajam me aposolonêŋ miŋ ma sêsakiŋ gêdêŋ gôlôac gêwiŋ, mago teto Jesu Kilisi nê Ŋawae Ŋajam to biŋ, taŋ aposolo têdôŋ naŋ, keso miŋ ŋanô tau, gebe sêgaluŋ kauc jaba kêsêp ŋalêlôm gêjam auc. Amboac taŋ tec kêtu kôm gêdêŋ Gôlôac Dabuŋ gebe sêpuc papia tonaŋ ŋai ŋam e sêmasuc buku dansaŋ ma sêjaliŋ Mêtê ŋawa ŋabuku taugeŋ sa ma sêkêŋ kêsêp Biŋlênsêm Wakuc. Kôm tonaŋ gêbacnê gêdêŋ jala 400. Laumata sêkac tauŋ sa ma sêsôm buku, taŋ êsêp Biŋlênsêm Wakuc naŋ, ŋabiŋ kêtu tôŋ. Sêsôm biŋ tau kêtu tôŋ tec gêc ŋapaŋ.

Jesu Kilisi gêjam lau gêdêŋ-gêdêŋgeŋ to ŋamalac gamêŋ-gamêŋ tapaôŋgeŋ kêsi, tec sêwaka biŋ tau sa gêc awêgeŋ aŋga Biŋlênsêm Wakuc ŋabuku 27 ŋalêlôm.

Ŋawae Ŋajam aclê to Gêŋ Taŋ Aposolo Sêgôm Naŋ kêtu Biŋlênsêm Wakuc ŋabuku miŋŋa. Ŋawae Ŋajam ŋamataŋa têlêac, taŋ sê Matai agêc Marka ma Luka nêŋ ŋaê kêpi naŋ, ŋam kêsêp papia lau andaŋgeŋ teto ŋa lemeŋŋa ŋatoŋ tageŋ. Embe tasam Ŋawae Ŋajam tonaŋ ma tapuc ŋam ŋapepgeŋ, oc tajala biŋ, naŋ tetowaga sebe sêwaka sa ênêc awê êndêŋ nêŋ lau-sêsamwaga. Go Ŋawae ŋajam kêtu aclêŋa gêjac têku biŋ, taŋ teto gêc ŋamataŋa têlêac naŋ. Joaŋ kêwaka biŋ tonec sa gebe Biŋ tajala Anôtô ŋamŋa ma gêŋ, taŋ taêŋ kêka aŋga ênêŋa naŋ, samob ŋanô kêsa kêpi Jesu Kilisi sugac.

Luka keto Ŋawae Ŋajam kêtu têlêacŋa su, go gêjac êsêac, taŋ sêwaka Gôlôac Dabuŋ sa ma sêsôm Ŋawae Ŋajam kêlaiŋ tau kêtôm Romnêŋ gamêŋ samobgeŋ gêja naŋ, ŋamiŋ gêc Gêŋ Taŋ Aposolo Sêgôm Naŋ.

Biŋlênsêm Ŋabuku Têndôŋ To Sêlêŋ Biŋŋa nec aposolonêŋ papia, taŋ teto gêdêŋ gôlôac to lau tageŋ-tageŋ naŋ. Papia tonaŋ ŋatoŋ luagêc kêjaliŋ tau sa amboac tonec gebe Paulunê papia, taŋ gêjac gôlôac ŋagêdô ŋawae solopgeŋ naŋ, ma papia, taŋ gêjac gôlôac samob tapaôŋgeŋ ŋawae naŋ, tec sêsam sebe Papia Gôlôac Tapaôŋgeŋŋa.

Paulu keto nê papia gêjac gôlôac ŋawae solop ma gêwa takêŋ gêwiŋ Jesu Kilisi ŋam sa gêdêŋ êsêac tomalageŋ gêc papia tau ŋalêlôm. Lau buŋa sêsa nêŋ lêŋ jadêdac gêŋ, taŋ kêlênsôŋ nêŋ kauc ma kêkêŋ wapac êsêac naŋ, tec sêjam kênac biŋ tau ŋam gêdêŋ eŋ. Go eŋ gêjô êsêac aweŋ keto kêsêp nê papia ma kêsakiŋ gêdêŋ êsêac sêja. Gôlôac ŋamataŋa sêjam kôm Misionŋa jasêsôm Ŋawae Ŋajam kêtu tapa e biŋ jaba tokaiŋ-tokaiŋ kêpoa lasê ma gebe êmbôc Mêtê ŋalêŋ auc. Paulu tec gêjac siŋ ŋajaŋa gebe êkôniŋ mêtê-geo tokaiŋ-tokaiŋ tôŋ. Eŋ gêjam talaŋ Jesu Kilisi nê Ŋawae Ŋajam ŋawa-tau gêdêŋ biŋ geo to lau geo samob nê, ŋalô dabuŋ teŋ aŋga ênê papia gêdêŋ lau Galataŋa kêtôc gêc awê gebe “Aŋô acgom, aêac me aŋela undambêŋa teŋ embe asôm ŋawae ŋajam teŋ lasê êndêŋ amac eso Ŋawae Ŋajam, taŋ aêac asôm lasê sugac naŋ, Anôtô oc êpuc boa eŋ” (Gal 1:8).

Petere agêc Joaŋ ma Jakobo agêc Juda to lau ŋagêdô teto Papia Gôlôac Tapaôŋgeŋŋa, taŋ gêjac gôlôac malac-malac samob ŋawae naŋ. Biŋ amboac tec gêc papia tonaŋ ŋai gebe tawaka takêŋ gêwiŋ ŋawa tau sageŋ to tajop tauŋ êndêŋ mêtê geo ma tatiŋ su to tasa lêŋ buŋa mansaŋgeŋ ma tanam nêŋ sakiŋ êndêŋ gôlôac buŋa to êndêŋ tauŋ nêŋ gôlôac êpi kôm, tec gêjac aêac ŋawae nec, ma êndêŋ nêŋ lau, taŋ tamoa êsêac ŋalêlôm aŋga nêŋ malacmôkê ma aŋga tauŋ nêŋ gamêŋ amboac tonaŋgeŋ naŋ.

Biŋlênsêm Wakuc ŋabuku Propeteŋa tageŋ tec gêc. Buku tau ŋaê gebe Biŋ Kilisi Geoc Lasê Gêdêŋ Joaŋŋa. Embe tanam dôŋ êpi propete Biŋlênsêm Laŋgwaŋa nêŋ buku oc naêtôm tau atomanô. Sêjac m Geoc Lasê ŋa biŋ 7 gêdêŋ gôlôac Asia Sauŋŋa, taŋ ketowaga kêkêli to gêlêŋ biŋ êsêac ma gêjac êsêac têntac tôŋ naŋ. Gêŋ naŋ eŋ katu kaiŋ teŋ kêsa jagêlic ŋakatu ma keto gêjam môkêlatu ŋamuŋa ŋagêdô auc naŋ, samob ŋam tageŋ tonec gebe Gôliŋwaga nomŋa sêgôm gêŋlêlôm gebe sêkôniŋ Gôlôac Dabuŋ tôŋ, mago kêtu ŋamu Anôtô gêjam sa e kêku ŋacjo samob tulu. Joaŋ oc keto nê buku Geoc Biŋ Lasêŋa gêdêŋ ŋasawa teŋ kêdabiŋ jala 100. Biŋ tau gêjac gôlôac Asia Sauŋŋa ŋawae gêdêŋ têm, taŋ sêjanda to sêlêsu êsêac naŋ.

Kêtôm têm, taŋ Bibolo gêc naŋ, lau sêjam Anôtônê Biŋ Hebolai to Grik aweŋŋa ôkwi ŋa lau gamêŋ ŋagêdô aweŋ. Gêdêŋ jala 250-130 B.C. sêjam Biŋlênsêm Laŋgwa ôkwi ŋa Grik aweŋ. Biŋlênsêm Laŋgwa tonaŋ gêjac lau Juda gamêŋ Aiguptuŋa ŋawae, gebe sêsôm Grik aweŋgeŋ kêtu tôŋ êsêac. Lau mêtê tokauc 72 sêjam kôm tonaŋ, tec sêsam Biŋlênsêm Laŋgwa tonaŋ gebe Septuagint. Ŋaê tau ŋam gebe 70 sêjam ôkwi. Biŋlênsêm Laŋgwa Grik aweŋŋa tonaŋ kêtu lau buŋa ŋamataŋa nêŋ Bibolo. Mêtê wakuc kêlaiŋ tau kêtôm Romnêŋ gamêŋ gêja e jagêô lasê êsêacnêŋ gamêŋbôm gêwiŋ, tec sêjam Bibolo samuc me ŋabuku ŋagêdô ôkwi ŋa lau-m towae ŋagêdô aweŋ gêwiŋ. Go gêdêŋ jala 400 A.D. Hieronimus gêjam Bibolo samuc ôkwi ŋa Rom tau aweŋ Latin. Bibolo tonaŋ ŋaê Vulgata (ŋam gebe kêtu tapa gêja). Katolik sêsap tôŋ e mêŋgêdêŋ galoc.

Wulfila kêtu lau Goten nêŋ bisop. Eŋ gêjam Bibolo ôkwi ŋa lau Serman aweŋ teŋ kêtu ŋamata. Eŋ kêwaka alpapet (biŋ ŋatalô) wakuc sa acgom, go gêgôm. Mago ŋac tau gêjam Bibolo samucgeŋ ôkwi ma kêkêŋ kêsêp nê lau Goten lemeŋ atom. Ŋam gebe lau tau sesegeŋ sebe sênac tauŋŋa. Amboac tonaŋ eŋ kêkêli siŋ ŋamiŋ aŋga Biŋlênsêm Laŋgwaŋa gebe êkêli êsêac êtu sênac siŋŋa atom.

Sêjam Bibolo ôkwi ŋa lau-m wakuc aweŋ ŋakôm kapôêŋ nec, sêjac dabiŋ su atom tageŋ. Sêgôm kôm tau sêmoa e mêŋgêdêŋ 1975 sêjam ŋabuku ŋagêdô ôkwi ŋa lau 1577 aweŋ, ma Bibolo samuc tau nec ŋa lau-m 261 geŋ aweŋ. Biŋlênsêm Wakuc tec sêjam ôkwi ŋa lau-m 645 aweŋ su. Aŋga nom samuc nec lau gamêŋ-gamêŋ 3,000 sêsôm tauŋ aweŋ gêdêŋ-gêdêŋgeŋ tec sêmoa.

Biŋsu ŋamataŋa mêŋsêô lasê aêac gêdêŋ 1886. Anôtônê lau jaeŋ êsêac, tec taêŋ gêjam kêtu tôŋ gebe sêkalem lau Niuginiŋa sa têtu Anôtônê lau sêwiŋ. Sêboalec biŋ Jabêm sêmoageŋ, mago sejoŋ ŋapalê sa sêsô lôm papia aŋga Simbaŋ ma têdôŋ êsêac. Biŋsu sêsôm biŋ Jabêm kêtu tôŋ êsêac ŋagec su acgom, go sêsôm Mêtê (Miŋ Dabuŋ) lasê kêtôm omgeŋ ma têdôŋ lau lêŋŋa e êsêac ŋagêdô sêliŋ saŋgu. Lau buŋa têtu taêsam ma gôlôac buŋa sêwaka tauŋ sa kêtôm malacgeŋ gêja. Go sêkwê lôm papia sa kêtu têndôŋ gôlôac sauŋŋa. Sêsam papia kêtu tôŋ êsêac, tec biŋsu sêjam Biŋlênsêm Laŋgwa to Biŋlênsêm Wakuc ŋamiŋ ŋanôgeŋ ôkwi kêtu Miŋ Dabuŋ. Malôgeŋ acgom, go sêjam Ŋawae Ŋajam ŋagêdô ôkwi amboac taŋ ma sêpuc kêsêp Jaeŋŋajam jalau sêsam-sêsam kêtôm nêŋ andugeŋ. Sêjam Mêtê ôkwi sêjam kôm tau sêsiŋ sugeŋ sêmoa e gêdêŋ 1924 sêpuc Biŋlênsêm Jabêm aweŋŋa ŋamataŋa aŋga London. Sêbênôc sêmoa e 1935 sêpuc kêtiam (Stuttgart, Sermani). Siŋ Kapôêŋ Ilŋa gêbacnê, go sêpuc Biŋlênsêm Wakuc tonaŋgeŋ kêtiam gebe masi aŋga lau taêsam nêŋ. Gêdêŋ jala 1965 sêsuŋ kôm bênôcŋa gêdêŋ lau toŋ teŋ. Ac sêjac dabiŋ kôm tau, tec sêpuc Biŋlênsêm Wakuc aŋga Hong Kong e gêbacnê gêdêŋ 1973.

Lau toŋ tonaŋgeŋ selom Biŋlênsêm Laŋgwa ma sêjam Genesis ôkwi. Kristen Press Madang sêpuc Gêŋ Samob Ŋam Ŋabuku, Mosenê buku ŋamataŋa gêdêŋ 1970. Su go lau tonaŋgeŋ selom Biŋlênsêm ŋabuku ŋagêdô gêwiŋ. Biŋsu ŋagêdô sêjam buku tageŋ-tageŋ ôkwi gêdêŋ ŋasawa teŋ su, tec sebe sênac dabiŋ kôm tau. Lau toŋ tageŋ têtôm kôm kapôêŋanô tonaŋ atom, tec sêkalem lau toŋ teŋ sêkôc nêŋ kôm sa amboac tonaŋ. Sêjam kôm tau sêmoa e 1979 sêjac dabiŋ. Sêpuc Biŋlênsêm Laŋgwa to Biŋlênsêm Wakuc aŋga Sydney, Australia ma sêsi lulu kêpi tageŋ, tec Bibolo samuc kêsêp aêac lemeŋ gêdêŋ jala 1980.

Embe sênam Bibolo ôkwi ŋa lau teŋ aweŋ su, naŋ dendec gacgeŋ ênêcŋa atom. Sêkêŋ êtu kôm êndêŋ lau teŋ sênam ôkwi êsêp ŋasawa êtiam-êtiam. Ŋam gebe lau teŋ aweŋ amboac biŋ Jabêm nec gêŋmatê teŋ atom, gêŋ mata jali teŋgoc. Lau wakuc sêsôm biŋ tau têtôm lau laŋgwa gêmuŋŋa sêsôm naŋ ŋapaŋ atom. Sêwi biŋ ŋalô laŋgwa ŋagêdô siŋ ma sêsôm wakuc gêjô laŋgwa su. Kêtu tonaŋŋa tec tanam Bibolo ôkwi êtôm biŋ, tê lau wakucgeŋ sêsôm-sêsôm sêmoa nê. Embe daŋgôm atom, lau wakuc oc sêpô lêna tauŋ e sêjala Mêtê naeo ma sebe sêŋô atom. Mêtê ŋanô tau nec, lau teŋ sebe sêpô ôkwi atom, biŋ ŋalôgeŋ tec tasôm êtu wakuc-êtu wakuc êjô laŋgwa, tê tajala kwalec nê su. Go ŋam teŋ gêwiŋ. Bibolo ŋakwalam laŋgwa sêpuc ŋapapia andaŋgeŋŋa ŋam sêmoa, tec têtap ŋalô wakuc ŋagêdô sa, tê sêkêŋ gêjô ŋakeso laŋgwa su. Kêtu tonaŋŋa tec sêkêŋ ŋapuc amboac tonec gebe Bibolo teŋ embe ênêc êtôm jala 30 me 50 su, naŋ taêŋ ênam gebe tanam ôkwi ŋakôniŋŋa teŋ êtiam. Embe masi, lau ŋagêdô oc sêjala sapu. Biŋsu sêgôm kôm tonaŋ kêpi Biŋlênsêm Wakuc Jabêm aweŋŋa dim ŋagêdô su, tec galoc ajala ŋamgac.

Bibolo gêjac ŋamalac pebeŋ ŋawae, tec Gôlôac Dabuŋ to lau buŋa kêtôm nom ŋagamêŋgeŋ sêbiŋ tauŋ tôŋ gebe sêmansaŋ Bibolo êlaiŋ tau ŋalêŋ. Lêŋ tonaŋ gêjac kôm têlêac ŋawae. Tec gebe sêkêŋ lau sênam Bibolo ôkwi ŋa lau gamêŋgamêŋ aweŋ. Teŋ gebe sêmbaliŋ nêŋ mone êna gebe sêpuc Bibolo tau e ŋaôli sauŋanôgeŋ. Go teŋ gebe sêkêŋ Bibolo naêô lasê lau tau. Baibel Sosaiti gejob kôm tonaŋ. Sêjam kôm tau aŋga gamêŋ amboac 100 tec sêmoa. Sêbiŋ tauŋ tôŋ, tec têtôm kôm kapôêŋ tonaŋ. Gôlôac Dabuŋ to lau buŋa gamêŋ ŋagêdôŋa tauŋ têtôm Bibolo ŋakoleŋ sênam ôkwi ma sêpuc to sênac sam êtu tapaŋa tonaŋ atom, ŋam gebe gêjac mone taêsam ŋawae. Kêtu tonaŋŋa Baibel Sosaiti gamêŋ tolêlômŋa sêjam Baibel Sosaiti gamêŋ ŋalêlôm sawaŋa sa, tec kôm tau kêsêlêŋ ŋajam. Baibel Sosaiti sêjam gôliŋ kôm tau, tec sêjam Bibolo ôkwi to sêkêŋ kêtu tapa sêgôm sêlêsucgêdôgeŋ. Ŋanamba ŋagêdô tonec kêtôc gêc awê gêdêŋ aêac

Sêjam Bibolo samuc me ŋabuku ŋagêdôgeŋ ôkwi:

jala 1800 1860 1920 1976

aweŋ jala 71 1900 299 1950 830 1960 1577 1975

Sêjac sam Bibolo samuc me ŋabuku ŋagêdôgeŋ:

ŋanamba 8 000 000 22 000 000 35 000 000 44 000 000

Bibolo nec buku teŋ, naŋ lau sêpuc to sêjam ôli ma sêsam-sêsam amboac buku ŋagêdô naŋ. Mago buku ŋagêdô samob kêtôm Bibolo nec atomanô. Bibolo nec buku taujala teŋ, tec sêsam sebe Buku Tau. Ŋam amboac ondoc, tec sêsam Bibolo sebe Buku Tau, taŋ ŋamalac kêtôm nêŋ têm to nêŋ gamêŋgeŋ sêsam-sêsam e nêŋ ŋalêlôm gêwiŋ biŋ tau. Ma ŋam amboac ondoc, tec Gôlôac Dabuŋ toê-toê samobgeŋ sêsô Bibolo ŋalabu ma sêkêŋ kêtu nêŋ ŋagôliŋ. Embe takac Bibolo paliŋpaliŋgeŋ, oc talic amboac buku ŋagêdôŋa teŋ. Sêjac Anôtô kêkêŋ undambê to nom ma gêŋ, tê lau tenteŋlatu dêdac-dêdac nê ŋamiŋ. Miŋ tau kêpi lau, naŋ sêŋgôŋ gêdêŋ gêmuŋ andaŋgeŋŋa. Sejoŋ lau laŋgwa gamêŋ teŋŋa nêŋ biŋsu to ŋagôliŋ sêmoa sêwiŋ tauŋŋa sa-sa. Aêac tasam biŋ tonaŋ ŋai e ŋagêdô kêlênsôŋ aêacnêŋ kauc to tapô lêna tauŋgeŋ. Biŋ tonaŋ kêtu Bibolo ŋabiŋ taujala tau nec atom. Biŋ taujala nê asageŋ.

Bibolo ŋabiŋ taujala tau tonec gebe Ŋatetowaga sêjac ŋamalac ma gêŋ, taŋ ac dêdac-dêdac naŋ, ŋamiŋ kêtôm sêlic Anôtô tau gêwê to gêjam gôliŋ êsêac naŋgeŋ. Lau-teto-Bibolowaga tônê lau, taŋ Anôtô kêkam êsêac tôŋ naŋ. Ac sêlic Anôtô gêjam gôliŋ nom to ŋagêŋ samob ma ŋamalac to nêŋ lêŋ gêwiŋ. Ênê biŋ kêtu tôŋ. Eŋ gêgôm samob ŋanô kêsa. Ac sêlic gêc awê gêdêŋ êsêac, tec teto nêŋ biŋ têtôm lau sêkêŋ gêwiŋ eŋ to ôliŋ andaŋ eŋŋa. Ac sêjala Anôtô kêtu tôŋ amboac tonaŋ, tec taêŋ gêjam kêtu tôŋ gebe sêwê lau ŋagêdô sêkêŋ êwiŋ eŋ amboac taŋ, me sebe sêpuc êsêacnêŋ sêkêŋ gêwiŋ eŋŋa tôŋ. Êsêac sebe ŋamalac samob sêjala biŋ tonec êtu katô gebe Sêmoa mateŋ jali me sêmac êndu nê, ŋam kêsêp Anôtôŋageŋ, taŋ gedec biŋ geo samob ma têtac têwiŋ to gê biŋ tôŋ ŋamadiŋ masigeŋ naŋ. Lau taŋ teto Biŋlênsêm Wakuc ŋabuku naŋ, sêjala kêtu tôŋgac gebe Anôtô têtac gêwiŋ ŋamalacŋa mêŋkêtu awê kêpi Jesu Kilisi. Ŋam gebe ac sêlic eŋ kêsa nê lêŋ kêtôm ŋac teŋ, taŋ kêkêŋ tau kêsô Anôtô ŋalabu kêtu nê biŋ samobŋa samucgeŋ naŋ. Eŋ gêmac êndu ma gêdi sa aŋga ŋacmatênêŋ, tec sêjala Anôtô kêtôm gebe êsuc ŋamalacnêŋ taŋeŋpêc to nêŋ tôp ôkwi, ma kêtôm gebe êkêli êsêac sêsa nêŋ lêŋ totêntac êpa sugeŋ êtiam, ma kêtôm gebe êtôc sêŋgôŋ mateŋ jali teŋgeŋ êtu nêŋ lêŋ ŋatêpôê naênêc awêgeŋ êndêŋ êsêac.

Lau taêsam sê taŋeŋ jaeŋ, taŋ lau-teto-Bibolowaga sêsôm lasê gêdêŋ êsêac naŋ, ma sêmêtôc nêŋ lêŋ kêtôm Mêtê tau sêjac ŋawae. Ac sêŋô to sêsam lau tonaŋ nêŋ biŋ to nêŋ miŋ kêtôm Anôtô kêsôm biŋ gêdêŋ êsêac solopgeŋ. Lau taêsam sêsaê sêmoa gebe amboac tonaŋ e mêŋgêdêŋ galoc ŋapaŋ. Lau sêŋô Mêtê e atêŋ gêmô êsêac ma nêŋ ŋalêlôm kêtu malô to têntac kêpa su, ma kêkêli êsêac e sêjala gacgeŋ gebe sêŋgôŋ nom nec ŋaômageŋ atom.

Bibolo tau gêwa tau sa gebe Anôtônê Biŋ nec, aêac ŋamalac nêŋ kauc kêtôm gebe tapuc tôŋ me danseŋ su nec atom. Propete sêsôm nêŋ jaeŋ lasê todim-todim sêjac m biŋ tau gebe “Apômtau awa tau tonec”, tec lau têm tônêŋa ŋagêdô sêŋô tonêŋ ŋalêlôm gêja lu-gêja lu kwanaŋgeŋ su. Aêac têntac lulu atommaŋ. Apômtau Jesu kêsôm gêc Joaŋnê Ŋawae Ŋajam gebe “Aêŋoc mêtê kêtu tauc ŋoc gêŋ atom, ŋac taŋ kêsakiŋ aê gamêŋ naŋ, nê gêŋ. Teŋ embe taê ênam gebe êŋgôm Anôtônê Biŋ êtu tôŋ, oc êjala ŋoc mêtê ŋam gebe aŋga Anôtônê me aê kasôm tauc ŋoc biŋ” (7:16-17). Anôtô kêsôm biŋ aŋga Bibolo ŋalêlôm nec, aêac tajala kêtu katô atom, tasô biŋ tau ŋalabu ma daŋgôm ŋanô êsa êpi tauŋ nêŋ lêŋ acgom. Embe taŋô Bibolo ŋakalem e takêŋ êwiŋ Mêtê ma ôliŋ andaŋ Anôtô tonêŋ ŋalêlôm taêŋ êka eŋ samucgeŋ, oc tatap ŋanô sa e daê taêŋ todim-todim. Lau tê sêmoa sêmuŋ aêac to onec sêmoa sêwiŋ aêac nec, nêŋ taêsam ŋanô lasê sêjalagac gebe Bibolo buku taujala teŋ, ma aêac tauŋ ocgo tajala amboac tonaŋgeŋ. Oc tajala Bibolo gebe Buku Tau, taŋ daŋgôŋ mateŋ jali ŋam kêsêp naŋ, tec kêlêlêc buku ŋagêdô samob su biŋŋanôgeŋ.