Hade: Hedehedede ta meta kalina Giliki unai ta hai. Giliki tamowaidi yodi sunuma bena hade iya tauboiboita maudoidi yodi kabamiya. Magai ne se hedede iya teha dobidobina unai. Na Buka Tabuna unai hade kaniyona ede tauboiboita nige Yaubada tausunumaeina yodi kabanayanaya magaina (Luka 16:22-23). Temenai se nayanaya Yaubada yona huyahineli mayadaina hesabana (Hemasalaha 20:11-15).

Hapu meta wana kabakaiheyaidi hesau. Hapu mainadi se bado, na kesega kesega ye bom daguguna, na nima gigidi udiyedi se kipikipisi.

Hebelu: Bagubagunaena, Buka Tabuna unai Abelahama hesana se katai ede “Abelahama iya Hebelu” (Genese 14:13). Unai Hebelu meta Dius tamowaidi hesadi hesau (Genese 40:15, Esodo 3:18, 2 Kolinito 11:22, yo buka hekadiyo).

Tausonoga yodi nuwanuwatu meta Hebelu kaniyona bena “sagasaga halisanakawasina unai taukawasima”. Abelahama Yupalata sagasagana lakilakina halisanakawasina unai ye laoma ye lau Kanana tanona.

Kita yoda huyaena Isalaela kalinadi ta katai ede kalina Hebelu. Buka Tabuna unai Talam Bagubagunana bukadi kalina Hebelu unai se kulidi. Yesu yona huyaena kalina Hebelu meta taukaitalasam yo laugagayo taulauhekataena kalinadi (Apostolo 21:40).

Hededehenamwa: Ena tamowai ta hededehenamwa kabo kaniyona labui. Bagubagunana ede ta kaibwadalau Yaubada unai bena tamowaina ne ye sagui na namwa ye ginauli kalinawai, doha wawayao gagilidi ta hededehenamwadi (Mataiyo 19:14).

Helabuina meta tamowai se kabibolubolui na se mosei Yaubada unai bena yona taupaisowa, doha taukaitalasam se hededehenamwadi o se hetabuyedi, yo pasta o diyakona se hededehenamwadi (2 Timoti 1:6, 1 Timoti 5:22).

Nuwanuwatudi labui ne se lau gogo yo kai hinage ta hededehenamwadi.

Hededekaigwala meta kaigwala ku hasili.

Hekahekatao meta Yesu tatao badodi saudoudoi-labui (12) ye kaisunuwaidi bena ye hekatadi na se hemala yona tautauwasa. Bagubagunadi meta Simona Petelo ma kana kaha Andeleya, yo Yamesi ma kana kaha Yowane (Mataiyo 4:18-22). Na hekahekatao maudoidi hesadi Mataiyo 10:2-3 unai ku hasilidi.

Hekihekinoi: Buka Tabuna unai hekihekinoi meta laulau gigigigibwalina, haedi Yaubada yona didiga yo gadosisi yo kabinamwa yo gigibwali kabakitalobaidi. Katakataina hesau meta galewa hekihekinoina.

Buka Tabuna unai lausoisoi hekadi udiyedi laulau gigigigibwalidi yo hekihekinoi se kulilabuilabuiyedi (Maleko 13:22, Apostolo 2:43, 2 Tesalonika 2:9, yo hekadiyo hinage) na lausoisoi ne hekadiyo udiyedi yoda buka ta unai laulau gigigigibwalidi ye bom mo ka kuli (Maleko 16:20, Apostolo 2:22 yo 5:12 yo hekadi hinage).

Heloda — Heloda bagubagunana meta Heloda Lakilakina. Bolimai 73 bc unai se labasi. Yona huyawasawasa meta 37 bc unai ye hetubu ye lau yona huyaboita bolimaina, iya ede 4 bc. Yona huyawasawasa unai Yesu se labasi (Mataiyo 2:1). Heloda nige Dius tamowaina mamohoina, na Edoma kana isimulita hesau. (Edoma meta Iso hesana hesau, Genese 25:30.) Heloda meta iyala tauwoyawoya saesaena, yo hinage numa lakilakidi ye kabidi, doha Numa Tabuna ginauliꞌuyoina ye hetubu. Na Dius ye lauhelilidi bena takisi lakilakidi se hemaisadi.

Bolimai 4 bc unai, Heloda Lakilakina natuna Antipasi ye hemala wasawasa teha Galili unai (Luka 3:1), na yona huyawasawasa ye lau ee 39 ad. Iya meta ye hedede na Yowane Babatiso gadona se boli (Mataiyo 14:3-12), na huyana Yesu se helauhetala Pilato matanaena meta Pilato ye hedede na Yesu se laei Heloda Antipasi unai (Luka 23:6-16).

Heloda Antipasi lauhedamaina meta kana kaha natuna Agilipa Bagubagunana. Teha Galili ye tanuwagai bolimai 39 ye lau 44 ad. Bolimai 41 ad unai Sisa Tibeliyasi iya ye tole teha Yudeya hinage yodi wasawasa. Yelusalema unai kabo Yamesi Sebedaiyo natuna ye unuhemwaloi yo Petelo ye tole numatutuguduyena (Apostolo 12:1-19), na ye nuwasaesaekalili ede anelu iya ye koiheguli na ye boita (Apostolo 12:19-23).

Ye boita kabo natuna Agilipa Helabuina iya ye lauhedamai. Buka Tabuna unai ta hasili meta Paulo yona hedehedede ye lapui huyana Paulo numatutugudu unai, magai Sisaliya unai (57-59 ad, Apostolo 25:13—26:32).

Hesa: Buka Tabuna unai hedehedede hesa meta tamowai udoꞌudoina ye haihegehe. Doha Yesu ye hekatada bena ta tapwalolo ta wane, “Kowa hesam ka hededetausaei.” (Mataiyo 6:9), iya ede, “Kowa ka hededetausaeigo.” Luka 1:49b hinage ku nuwatui. Yo hinage Yesu ye wane, “Tamagu, hesam ku hesaekaliliyei.” (Yowane 12:28), na kaniyona ede, “Tamagu, kam kao mamohoina saesaena ku hemasalaha!”

Na tabu yoda nuwanuwatu bena Yaubada hesana o Yesu hesana ta kataimoei na kabo tenem unai ede yona gigibwali ye masalaha. Yaubada laugagayo ye mosei Isalaela tamowaidi udiyedi yo ye laoma kalidawai hinage, ye wane, “Komiu tabu Guiyau yomi Yaubada hesana kwa hepaisowayababai” (Esodo 20:7), iya ede, tabu ta hepaisowagaibu, ta bom yoda nuwanuwatu unai yo yoda namwa mo hesabana. Apostolo 19:13-16 hinage ku nuwatui.

Na Yaubada hesana bena ta hepaisowa huyana ta tapwalolo na maiyada ta hedehedede, yo ena ta hepaisowa iya hekasisiyeina yo hedebasaeina unai.

Hetabu: Buka Tabuna unai, kalina Giliki unai se kuli, hagiatso. Na hagiatso kaniyona bagubagunana ede, se mosei Yaubada unai, yona paisowa hesabana. Na nige yodi nuwatulobai bena gogo o tamowai ne se hegigibwali. Unai, ena tamowai o gogo o saha hesau se hetabuyei, meta kaniyona ede ye hemala Yaubada yona (Mataiyo 23:19). Kabo Yaubada yona dudulai ede ye hepaisowa yona nuwatuyena. Tamowai hetahetabuyeina kabo bena Yaubada yona nuwatu ye miyawatanidi, na gogo ta hetabuyeidi ne meta siya Yaubada yona, na nige gonowana ta hepaisowagaibuidi.

Kaniyona helabuina ede, ena Yaubada tamowai ye hagiatso, meta tamowaina ne ye sagui na yona laulau se namwakalili (1 Tesalonika 5:23).

Kaniyona hehaiyonana ede, ena tamowai Yaubada se hagiatso, meta se hededetausaei (Mataiyo 6:9, Luka 11:2).

Tabu hededehemasalahana hinage ku hasili.

Heyayai tauhaina meta kalina Dimdim unai se wane slave yo servant (Apostolo 16:16, Yowane 2:5). Kita Saliba kada kulutubu unai meta nige slave kalidiwai. Buka Tabuna unai heyayai tauhaina meta taupaisowa, na kadi tanutanuwagao se hemaisadi maketi unai na se hemala yodi gogo. Nige gonowana se bom nuwadi se lauwatanidi, yo nige gonowana kadi tanuwaga yona hedehedede se kawagabaei, yo nige gonowana se laugabaedi. Tamowaidiyao ta meta iyala unai na magai hekadiyo udiyedi se haidi se laedima, na kabo se lokunegabaedi. Ena heyayai tauhaina ne tamowai hesau yona ye paisowa na unai moni ye lobai meta gonowana ye bom maisana ye hemaisaꞌuyoi na kana tanuwaga wa kabo iya ye kabigabaei ye lau (1 Kolinito 7:21).

Lausoisoi hekadi udiyedi ka kuli taupaisowa (Mataiyo 20:27, Galatiya 4:7).

Heꞌaꞌa meta aꞌa hededehemasalahana ku hasili.

Heꞌaꞌa kaitalasamdi meta Talam Bagubagunana yona huyaena tamowai saha hesau se ginauli na se biki o se yababa Yaubada matanaena, na huyana bena se mwalaeseuyo tapwalolo unai kabo kaitalasam se gabudi, iya ede heꞌaꞌa kaitalasamna. Hinage lepela hededehemasalahana ku hasili.

Hisopa meta kaiwa gagilina kuyakuyawana Isalaela tehadi udiyedi ye kinikini, na nige ye kini PNG unai. Kita nige yoda hesa, unai kabo kalina Giliki yo Dimdim udiyedi ta hai na ta wane hisopa. Kita kaiyalu lagana gagilina ta hepaisowa na unai ta lausibusibu. Taukiuli bagubagunana unai hisopa unai mamoe kwasinana se saulaei keda duudi udiyedi (Esodo 12:22, Hebelu 9:19). Yesu yodi huyahesataulona unai hisopa lagana se hepaisowa na numanuma se mosei Yesu unai (Yowane 19:29). Hisopa hinage taukaitalasam se hepaisowa ena tamowai dahina unai kasiyebwa hesau na ye namwanamwa na yona lauheꞌaꞌa kabikabina se ginauli (Lewitikasi 14:1-7).