4
Əⱨdidǝ kɵrsitilgǝn imtiyazlar — Musa sɵzini dawam ⱪilidu
1 — Əmdi, i Israil, mǝn silǝrgǝ ɵgitidiƣan muxu bǝlgilimilǝrgǝ ⱨǝm ⱨɵkümlǝrgǝ ⱪulaⱪ selinglar; ularƣa ǝmǝl ⱪilsanglar ⱨayatliⱪ tapisilǝr wǝ xundaⱪla ata-bowiliringlarning Hudasi Pǝrwǝrdigar silǝrgǝ tǝⱪsim ⱪilidiƣan zeminƣa kirip uni igilǝysilǝr. ■ Law. 19:37; 20:8; 22:31 2 Mǝn silǝrgǝ tapxuridiƣan Pǝrwǝrdigar Hudayinglarning muxu ǝmrlirigǝ ǝmǝl ⱪilixinglar üqün, mǝn silǝrgǝ ǝmr ⱪilƣan sɵzgǝ ⱨeqnemini ⱪoxmanglar ⱨǝmdǝ uningdin ⱨeqnemini qiⱪiriwǝtmǝnglar. ■ Ⱪan. 13:1; Pǝnd. 30:6; Wǝⱨ. 22:18
3 Silǝr ɵz kɵzlirnglar bilǝn Pǝrwǝrdigarning Baal-Peorning tüpǝylidin ⱪilƣan ixlirini kɵrgǝnsilǝr; qünki Baal-Peorƣa ǝgǝxkǝnlǝrning ⱨǝmmisini Pǝrwǝrdigar Hudayinglar aranglardin yoⱪatti; □ «Baal-Peor» — bir hil but. «Qɵl.» 25-babni kɵrüng. «Pǝrwǝrdigarning Baal-Peorning tüpǝylidin ⱪilƣan ixlirini kɵrgǝnsilǝr» — «Qɵl.» 25-babni kɵrüng. ■ Qɵl. 25:4; Yǝ. 22:17 4 Lekin Pǝrwǝrdigar Hudayinglarƣa qing baƣlanƣanlardin ⱨǝrbiringlar bügüngǝ ⱪǝdǝr ⱨayat turuwatisilǝr.
5 Mana, mǝn Pǝrwǝrdigar Hudayim manga ǝmr ⱪilƣandǝk, kirip igilǝydiƣan zeminda turƣanda ularƣa ǝmǝl ⱪilsun dǝp silǝrgǝ bǝlgilimǝ ⱨǝm ⱨɵkümlǝrni ɵgǝttim. 6 Silǝr ularni qing tutup ǝmǝl ⱪilinglar; qünki xundaⱪ ⱪilsanglar bu ⱨɵkümlǝrning ⱨǝmmisini angliƣan hǝlⱪlǝrning kɵz aldida silǝrning dana wǝ yorutulƣan bir hǝlⱪ ikǝnlikinglar ispatlinidu; ular dǝrwǝⱪǝ: «Bu uluƣ ǝl dǝrⱨǝⱪiⱪǝt dana ⱨǝm yorutulƣan bir hǝlⱪ ikǝn» — dǝydu. 7 Qünki Pǝrwǝrdigar Hudayimizning bizning Uningƣa nida ⱪilƣan ⱨǝrbir tilǝklirimizdǝ bizgǝ yeⱪin turƣinidǝk, ɵzigǝ yeⱪin turƣan bir Hudasi bolƣan bizgǝ ohxax baxⱪa bir uluƣ ǝl barmu? ■ Ⱪan. 26:19 8 Mǝn aldinglarƣa ⱪoyƣan muxu pütkül ⱪanundikidǝk adil bǝlgilimilǝr ⱨǝm ⱨɵkümlǝrgǝ igǝ bolƣan silǝrdǝk baxⱪa bir uluƣ ǝl barmu?
Ⱨorǝbtiki ǝⱨdǝ toƣruluⱪ ǝslitip-agaⱨlandurux
9 Ɵz kɵzünglar bilǝn kɵrgǝn ixlarni untumasliⱪinglar, ⱨǝtta ɵmrünglarning barliⱪ künliridǝ ⱪǝlbinglardin qiⱪarmasliⱪinglar üqün ɵzünglarƣa eⱨtiyat ⱪilinglar wǝ ihlasliⱪ bilǝn ⱪǝlbinglarni ezixtin saⱪlanglar; xuningdǝk silǝr kɵrgininglarni baliliringlarƣa wǝ baliliringlarning baliliriƣa yǝtküzünglar; ■ Ⱪan. 6:7; 11:19 10 Silǝr Ⱨorǝb teƣida Pǝrwǝrdigar Hudayinglarning aldida turƣan küni Pǝrwǝrdigar manga: «Hǝlⱪni Mening sɵzlirimni anglixi üqün yenimƣa yiƣⱪin; xuning bilǝn ular sɵzlirimni ɵginip, yǝr yüzidiki barliⱪ künliridǝ Mǝndin ǝyminidu wǝ baliliriƣa ɵgitidu» — degǝnidi. 11 Silǝr yeⱪin kelip taƣning tüwidǝ turdunglar; bu taƣning oti asmanlarning baƣriƣiqǝ kɵyüp yǝtti, ⱨǝmdǝ ⱪarangƣuluⱪ, bulutlar wǝ sür taƣni ⱪaplidi; ■ Mis. 19:18 12 Pǝrwǝrdigar otning otturisidin silǝrgǝ sɵz ⱪildi; silǝr sɵzlǝrning sadasini anglidinglar, lekin ⱨeq xǝkilni kɵrmidinglar; silǝr pǝⱪǝt bir awazni anglidinglar. 13 Wǝ U xu qaƣda silǝrgǝ ǝmr ⱪilƣan ǝⱨdisini, yǝni «on ǝmr»ni ayan ⱪildi wǝ ularni ikki tax tahtay üstigǝ pütti. □ «on ǝmr» — ibraniy tilida «on sɵz». 14 Wǝ xu qaƣda Pǝrwǝrdigar manga ǝmr ⱪilip, silǝr dǝryadin ɵtüp igilǝydiƣan zeminda ularni ularƣa ǝmǝl ⱪilixinglar üqün silǝrgǝ bǝlgilimilǝr ⱨǝm ⱨɵkümlǝrni ɵgitixni tapilidi.
15 Ɵzünglarƣa naⱨayiti eⱨtiyat ⱪilinglarki (qünki Pǝrwǝrdigar Ⱨorǝb teƣida ot otturisidin silǝrgǝ sɵz ⱪilƣanda ⱨeqⱪandaⱪ xǝkilni kɵrmigǝnsilǝr), 16-18 ɵzünglarni bulƣap, mǝyli ǝrkǝk yaki ayal süritidǝ, mǝyli yǝr yüzidiki ⱨǝrⱪandaⱪ ⱨaywan yaki asmanda uqidiƣan ⱨǝrⱪandaⱪ ⱪux bolsun, mǝyli yǝr yüzidǝ ⱨǝrⱪandaⱪ ɵmiligüqi ⱨaywan yaki yǝr astidiki sulardiki ⱨǝrⱪandaⱪ beliⱪ bolsun, ularning süritidǝ ⱨeqⱪandaⱪ xǝkil-ⱪiyapǝttiki oyma butni ɵzünglar üqün yasimanglar, 19 yaki xuningdǝk, bexinglarni kɵtürüp asmanlarƣa ⱪarap, ⱪuyax, ay, yultuzlar, yǝni pütkül samawi ⱪoxunni kɵrüp, kɵnglünglar mayil bolup ularƣa bax egip ⱪulluⱪiƣa kirmǝnglar; qünki Pǝrwǝrdigar Hudayinglar bularni pütkül asman astidiki barliⱪ hǝlⱪlǝr üqün orunlaxturƣan. □ «Pǝrwǝrdigar Hudayinglar bularni pütkül asman astidiki barliⱪ hǝlⱪlǝr üqün orunlaxturƣan» — «samawi ⱪoxun» degǝn sɵz (1) kün, ay wǝ nurƣunliƣan yultuzlarni; (2) bular bilǝn munasiwǝtlik pǝrixtilǝr yaki asmandiki roⱨiy küqlǝrni kɵrsitidu. Tǝwrattin bilimizki, asmandiki yultuzlarning pǝrixtilǝr wǝ bǝlkim asmandiki yaman küqlǝr bilǝnmu munasiwiti bar («Zǝb.» 147:4, «Ayup» 38:4-7, «Wǝⱨ.» 12:4ni kɵrüng).
Bu ayǝttiki uqurƣa ⱪariƣanda Huda (1) kün, ay wǝ yultuzlarni pütkül insaniyǝtning mǝnpǝǝti (yǝr yüzidikilǝrgǝ nur wǝ tǝpt berix, yoluqilar üqün yɵnilixni kɵrsitip berix ⱪatarliⱪ)ni kɵzlǝp yaratti; (2) ular bilǝn munasiwǝtlik bolƣan samawi küqlǝr Hudaƣa has bǝndilǝrning hizmitidǝ boluxⱪa tǝyyar turidu («Ibr.» 1:14ni kɵrüng); (3) Huda Ɵzigǝ has bǝndiliridin (muxu yǝrdǝ Israildin) hǝwǝr alƣanda pǝⱪǝt pǝrixtilǝr arⱪiliⱪ yardǝmlixipla ⱪalmay, bǝlki ɵzi xǝhsǝn ⱨalini soraydu. 20 Lekin silǝrni bolsa Pǝrwǝrdigar Ɵz mirasi bolƣan bir hǝlⱪ boluxunglar üqün «tɵmür tawlax humdani»din, yǝni Misirdin elip qiⱪti. ■ Mis. 19:5 21 Lekin Pǝrwǝrdigar silǝrning wǝjǝnglardin manga ƣǝzǝplinip, Pǝrwǝrdigar Hudayinglar silǝrgǝ miras bolux üqün ata ⱪilidiƣan yahxi zemin toƣrisida: — «Sǝn xu yǝrgǝ kirixkǝ Iordan dǝryasidin ɵtmǝysǝn» dǝp ⱪǝsǝm ⱪildi. ■ Ⱪan. 1:37; 3:26; 31:2; 34:4 22 Xunga mǝn muxu zeminda ɵlüxüm muⱪǝrrǝr; Iordan dǝryasidin ɵtmǝymǝn; biraⱪ silǝr bolsanglar uningdin ɵtüp xu yahxi zeminni igilǝysilǝr.
Bu ayǝttiki uqurƣa ⱪariƣanda Huda (1) kün, ay wǝ yultuzlarni pütkül insaniyǝtning mǝnpǝǝti (yǝr yüzidikilǝrgǝ nur wǝ tǝpt berix, yoluqilar üqün yɵnilixni kɵrsitip berix ⱪatarliⱪ)ni kɵzlǝp yaratti; (2) ular bilǝn munasiwǝtlik bolƣan samawi küqlǝr Hudaƣa has bǝndilǝrning hizmitidǝ boluxⱪa tǝyyar turidu («Ibr.» 1:14ni kɵrüng); (3) Huda Ɵzigǝ has bǝndiliridin (muxu yǝrdǝ Israildin) hǝwǝr alƣanda pǝⱪǝt pǝrixtilǝr arⱪiliⱪ yardǝmlixipla ⱪalmay, bǝlki ɵzi xǝhsǝn ⱨalini soraydu. 20 Lekin silǝrni bolsa Pǝrwǝrdigar Ɵz mirasi bolƣan bir hǝlⱪ boluxunglar üqün «tɵmür tawlax humdani»din, yǝni Misirdin elip qiⱪti. ■ Mis. 19:5 21 Lekin Pǝrwǝrdigar silǝrning wǝjǝnglardin manga ƣǝzǝplinip, Pǝrwǝrdigar Hudayinglar silǝrgǝ miras bolux üqün ata ⱪilidiƣan yahxi zemin toƣrisida: — «Sǝn xu yǝrgǝ kirixkǝ Iordan dǝryasidin ɵtmǝysǝn» dǝp ⱪǝsǝm ⱪildi. ■ Ⱪan. 1:37; 3:26; 31:2; 34:4 22 Xunga mǝn muxu zeminda ɵlüxüm muⱪǝrrǝr; Iordan dǝryasidin ɵtmǝymǝn; biraⱪ silǝr bolsanglar uningdin ɵtüp xu yahxi zeminni igilǝysilǝr.
23 Pǝrwǝrdigar Hudayinglarning silǝr bilǝn tüzgǝn ǝⱨdisini untumasliⱪinglar, xundaⱪla ɵzünglar üqün Pǝrwǝrdigar Hudayinglar silǝrgǝ mǝn’i ⱪilƣan oyma butni yaki ⱨǝrⱪandaⱪ nǝrsining xǝkil-ⱪiyapitini yasimasliⱪinglar üqün ɵzünglarƣa ⱨezi bolunglar. 24 Qünki Pǝrwǝrdigar Hudayinglar ⱨǝmmini yutⱪuqi bir ot, wapasizliⱪⱪa ⱨǝsǝt ⱪilƣuqi bir Hudadur.□ «Pǝrwǝrdigar Hudayinglar ... wapasizliⱪⱪa ⱨǝsǝt ⱪilƣuqi bir Hudadur» — muxu «ⱨǝsǝt» Israilning Hudasiƣa ǝmǝs, bǝlki türlük yirginqlik butlarƣa ibadǝt ⱪilƣanliⱪiƣa ⱪarap Muⱪǝddǝs Roⱨning «ibadǝt pǝⱪǝt Hudaƣila mǝnsup bolux kerǝk» dǝp butlarƣa yaki butlarning kǝynidǝ turuwatⱪan jin-xǝytanlarƣa wǝ ularning wǝkili bolƣan sahta pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ bolƣan ⱨǝsitini kɵrsitidu. Bu tema toƣruluⱪ «kirix sɵz»imiznimu kɵrüng. ■ Mis. 20:5; 34:14; Ⱪan. 5:9; 6:15; 9:3; Ibr.12:29
Əⱨdidin yenixning aⱪiwiti wǝ uningƣa itaǝt ⱪilixning bǝrikiti
25 Silǝr pǝrzǝntlǝr, pǝrzǝntinglarning pǝrzǝntlirini kɵrüp, zeminda uzaⱪ waⱪit turƣandin keyin, birhil xǝkil-ⱪiyapǝttǝ bolƣan oyma butni yasiƣan, xuningdǝk Pǝrwǝrdigar Hudayinglarni rǝnjitip uning nǝziridǝ rǝzil bolƣanni ⱪilip ɵzünglarni bulƣiƣan bolsanglar, 26 mǝn asman-zeminni üstünglarƣa guwaⱨqi boluxⱪa qaⱪirimǝn, silǝr Iordan dǝryasidin ɵtüp, igilǝydiƣan xu zemindin tezla pütünlǝy yoⱪ ⱪilinisilǝr; silǝrning uningda yaxiƣan künliringlar uzun bolmaydu, silǝr bǝlki uningdin pütünlǝy yoⱪ ⱪilinisilǝr. 27 Pǝrwǝrdigar silǝrni barliⱪ hǝlⱪlǝr arisiƣa tarⱪitidu, Pǝrwǝrdigarning silǝrni ⱨǝydixi bilǝn silǝr xu ǝllǝr arisida kiqik bir ⱪalduⱪ bolisilǝr. ■ Ⱪan. 28:62,64 28 Silǝr xu yǝrlǝrdǝ turup yaƣaqtin yaki taxtin yasalƣan, nǝ kɵrǝlmǝydiƣan, nǝ angliyalmaydiƣan, nǝ yemǝydiƣan, nǝ puralmaydiƣan, pǝⱪǝt insanning ⱪolining yasiƣini bolƣan ilaⱨlarning ⱪulluⱪida bolisilǝr. ■ Zǝb. 115:4-7; 135:15-17 29 Silǝr xu yǝrlǝrdǝ Pǝrwǝrdigar Hudayinglarni izdǝysilǝr; pütün ⱪǝlbinglar wǝ pütün jeninglar bilǝn uni izdisǝnglar, uni tapisilǝr. 30 Silǝr eƣir azab-oⱪubǝt tartⱪininglarda, bu ixlarning ⱨǝmmisi bexinglarƣa qüxkǝndǝ, silǝr Pǝrwǝrdigar Hudayinglarƣa yenip kelisilǝr wǝ uning awaziƣa ⱪulaⱪ salisilǝr. 31 Qünki Pǝrwǝrdigar Hudayinglar rǝⱨimdil bir Hudadur; U silǝrni taxliwǝtmǝydu, nǝ ⱨalak ⱪilmaydu, nǝ ata-bowiliringlar bilǝn ⱪǝsǝm iqip tüzgǝn ǝⱨdisini ⱨeq untumaydu.
32 Əmdi, silǝrdin ilgiri, Huda insanni yǝr yüzidǝ yaratⱪan künidin tartip ɵtkǝn künlǝr toƣruluⱪ sürüxtǝ ⱪilinglar, xundaⱪla asmanlarning bir qetidin yǝnǝ bir qetigiqǝ sürüxtǝ ⱪilinglarki, muxuningƣa ohxax uluƣ bir ix bolup baⱪⱪanmu? Uningƣa ohxax bir ixni anglap baⱪⱪanmu? 33 Silǝrgǝ ohxax, Hudaning ot iqidin qiⱪⱪan awazini anglap tirik ⱪalƣan baxⱪa bir hǝlⱪ barmu?
34 Pǝrwǝrdigar Hudayinglar kɵz aldinglarda silǝr üqün Misir zeminida ⱪilƣanliridǝk, ⱪiyin sinaⱪlar bilǝn, mɵjizilik alamǝtlǝr bilǝn, karamǝtlǝr bilǝn, urux bilǝn, küqlük ⱪol ⱨǝm uzitilƣan bilǝk bilǝn wǝ dǝⱨxǝtlik wǝⱨimilǝr bilǝn silǝrdin baxⱪa bir hǝlⱪni yat bir ǝlning arisidin qiⱪirip Ɵzigǝ has ⱪilix üqün kelip urunup baⱪⱪanmu? □ «...kelip urunup baⱪⱪanmu?» — «kelip» degǝn sɵz Hudaning hǝlⱪini ⱪutⱪuzux üqün Ɵzi xǝhsǝn kǝlgǝnlikini kɵrsitidu. «...dǝⱨxǝtlik wǝⱨimilǝr bilǝn silǝrdin baxⱪa bir hǝlⱪni ... Ɵzigǝ has ⱪilix üqün kelip urunup baⱪⱪanmu?» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «....dǝⱨxǝtlik wǝⱨimilǝr bilǝn baxⱪa bir hǝlⱪni... ɵzigǝ has ⱪilixi üqün kelip urunup baⱪⱪan bir ilaⱨ barmu?». 35 Pǝrwǝrdigarla Hudadur, uningdin baxⱪa birsi yoⱪtur, dǝp bilixinglar üqün silǝr bu uluƣ ixlarni kɵrüxkǝ muyǝssǝr ⱪilinƣansilǝr. ■ Ⱪan. 32:39; Yǝx. 45:5,18,22; Mar.12:29,32 36 Silǝrgǝ tǝlim berix üqün U asmanlardin silǝrgǝ Ɵz awazini anglatti; U yǝr yüzidǝ Ɵzining uluƣ otini kɵrsǝtti; silǝr xu otning otturisidinmu uning awazini anglidinglar.
37 Uning üstigǝ, ata-bowiliringlarƣa baƣliƣan muⱨǝbbiti tüpǝylidin ⱨǝmdǝ ularning keyinki ǝwladlirini talliƣanliⱪi üqün, U silǝrni Misirdin xǝhsǝn Ɵzi zor ⱪudriti bilǝn ⱪutⱪuzup qiⱪardi; □ «ularning keyinki ǝwladlirini» — ibraniy tilida «uning keyinki nǝslini». «xǝhsǝn Ɵzi» — ibraniy tilida «Ɵzining yüzi bilǝn». ■ Mis. 13:3,9,14 38 U xuningdǝk silǝrning aldinglardin ɵzünglardin kɵp wǝ küqlük bolƣan ǝllǝrni zeminidin ⱨǝydǝp, silǝrni uningƣa kirgüzüp, uni bügünki kündikidǝk silǝrgǝ miras ⱪilix üqünmu xundaⱪ ⱪilƣandur. 39 Xunga bügün xuni bilip ⱪoyunglarki wǝ kɵnglünglarni xuningƣa bɵlünglarki, Pǝrwǝrdigar yuⱪiridiki asmanlarda bolsun, astidiki yǝr-zeminda bolsun Hudadur; Uningdin baxⱪa ⱨeqbiri yoⱪtur. 40 Xuningdǝk silǝrning wǝ keyinki balilar-ǝwladliringlarning ǝⱨwali yahxi bolux üqün, Pǝrwǝrdigar Hudayinglar silǝrgǝ ata ⱪilidiƣan zeminda künliringlarni uzun, ⱨǝtta mǝnggülük ⱪilix üqün mǝn bügünki kündǝ silǝrgǝ tapilawatⱪan Uning bǝlgilimiliri wǝ ǝmrlirini tutunglar».
Musa pǝyƣǝmbǝr «panaⱨliⱪ xǝⱨǝr»lǝrni ayrip bekitidu •••• Tǝpsilatliri «Qɵl.» 35:6-34dǝ kɵrsitilidu
41 Andin Musa Iordan dǝryasining xǝrⱪiy tǝripidǝ üq xǝⱨǝrni ayrip bekitti; ■ Qɵl. 35:6,14 42 mǝⱪsiti, ⱨeqⱪandaⱪ ɵq-adawiti bolmay, tasadipiy ⱪoxnisini ɵltürüp ⱪoysa, ɵltürgǝn kixi xu yǝrlǝrgǝ, yǝni xu xǝⱨǝrlǝrdin birigǝ ⱪeqip berip aman-esǝn ⱪelixtin ibarǝt idi. 43 Bu xǝⱨǝrlǝr bolsa: — Rubǝnlǝrning zeminidin qɵl-bayawandiki Bǝzǝr, Gadlarning zeminidin Gileadtiki Ramot, Manassǝⱨlǝrning zeminidin Baxandiki Golandin ibarǝt idi.■ Yǝ. 20:8
Əⱨdining ⱪayta jakarlinixi
44 Musa Israillarning aldiƣa ⱪoyƣan ⱪanun mana tɵwǝndikidǝk: —
45 (bular bolsa Israillar Misirdin qiⱪⱪanda Musa pǝyƣǝmbǝr ularƣa jakarliƣan agaⱨ-guwaⱨlar, bǝlgilimilǝr ⱨǝm ⱨɵkümlǝrdur; 46 Musa wǝ Israillar Misirdin qiⱪⱪanda Amoriylarning Ⱨǝxbon xǝⱨiridǝ turuxluⱪ padixaⱨi Siⱨonni ɵltürgǝnidi; Musa bu ǝmrlǝrni Siⱨonning zeminida, Iordan dǝryasining xǝrⱪ tǝripidǝ, Bǝyt-Peorning udulidiki wadida Israillarƣa jakarliƣan. □ «xǝrⱪ tǝripidǝ» — ibraniy tilida «bu tǝripidǝ». ■ Qɵl. 21:24; Ⱪan. 1:4 47 Xu qaƣda Israillar Siⱨonning wǝ Baxanning padixaⱨi Ogning zeminini, yǝni Iordan dǝryasining kün petix tǝripidiki Amoriylarning ikki padixaⱨining zemininimu igiligǝnidi; ■ Qɵl. 21:33; Ⱪan. 3:3 48 ularning zemini Arnon dǝryasining ⱪirƣiⱪidiki Aroǝrdin tartip Sion (yǝni Ⱨǝrmon) teƣiƣiqǝ, 49 xundaⱪla Iordan dǝryasining xǝrⱪ tǝripidiki pütkül Arabaⱨ tüzlǝngliki wǝ Pisgaⱨ teƣining baƣriƣa jaylaxⱪan «Tüzlǝngliktiki dengiz»ƣiqǝ idi).□ «Tüzlǝngliktiki dengiz» — muxu yǝrdǝ «Ɵlük Dengiz»ni kɵrsitidu.
■4:1 Law. 19:37; 20:8; 22:31
■4:2 Ⱪan. 13:1; Pǝnd. 30:6; Wǝⱨ. 22:18
□4:3 «Baal-Peor» — bir hil but. «Qɵl.» 25-babni kɵrüng. «Pǝrwǝrdigarning Baal-Peorning tüpǝylidin ⱪilƣan ixlirini kɵrgǝnsilǝr» — «Qɵl.» 25-babni kɵrüng.
□4:13 «on ǝmr» — ibraniy tilida «on sɵz».
□4:19 «Pǝrwǝrdigar Hudayinglar bularni pütkül asman astidiki barliⱪ hǝlⱪlǝr üqün orunlaxturƣan» — «samawi ⱪoxun» degǝn sɵz (1) kün, ay wǝ nurƣunliƣan yultuzlarni; (2) bular bilǝn munasiwǝtlik pǝrixtilǝr yaki asmandiki roⱨiy küqlǝrni kɵrsitidu. Tǝwrattin bilimizki, asmandiki yultuzlarning pǝrixtilǝr wǝ bǝlkim asmandiki yaman küqlǝr bilǝnmu munasiwiti bar («Zǝb.» 147:4, «Ayup» 38:4-7, «Wǝⱨ.» 12:4ni kɵrüng). Bu ayǝttiki uqurƣa ⱪariƣanda Huda (1) kün, ay wǝ yultuzlarni pütkül insaniyǝtning mǝnpǝǝti (yǝr yüzidikilǝrgǝ nur wǝ tǝpt berix, yoluqilar üqün yɵnilixni kɵrsitip berix ⱪatarliⱪ)ni kɵzlǝp yaratti; (2) ular bilǝn munasiwǝtlik bolƣan samawi küqlǝr Hudaƣa has bǝndilǝrning hizmitidǝ boluxⱪa tǝyyar turidu («Ibr.» 1:14ni kɵrüng); (3) Huda Ɵzigǝ has bǝndiliridin (muxu yǝrdǝ Israildin) hǝwǝr alƣanda pǝⱪǝt pǝrixtilǝr arⱪiliⱪ yardǝmlixipla ⱪalmay, bǝlki ɵzi xǝhsǝn ⱨalini soraydu.
■4:21 Ⱪan. 1:37; 3:26; 31:2; 34:4
□4:24 «Pǝrwǝrdigar Hudayinglar ... wapasizliⱪⱪa ⱨǝsǝt ⱪilƣuqi bir Hudadur» — muxu «ⱨǝsǝt» Israilning Hudasiƣa ǝmǝs, bǝlki türlük yirginqlik butlarƣa ibadǝt ⱪilƣanliⱪiƣa ⱪarap Muⱪǝddǝs Roⱨning «ibadǝt pǝⱪǝt Hudaƣila mǝnsup bolux kerǝk» dǝp butlarƣa yaki butlarning kǝynidǝ turuwatⱪan jin-xǝytanlarƣa wǝ ularning wǝkili bolƣan sahta pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ bolƣan ⱨǝsitini kɵrsitidu. Bu tema toƣruluⱪ «kirix sɵz»imiznimu kɵrüng.
■4:24 Mis. 20:5; 34:14; Ⱪan. 5:9; 6:15; 9:3; Ibr.12:29
□4:34 «...kelip urunup baⱪⱪanmu?» — «kelip» degǝn sɵz Hudaning hǝlⱪini ⱪutⱪuzux üqün Ɵzi xǝhsǝn kǝlgǝnlikini kɵrsitidu. «...dǝⱨxǝtlik wǝⱨimilǝr bilǝn silǝrdin baxⱪa bir hǝlⱪni ... Ɵzigǝ has ⱪilix üqün kelip urunup baⱪⱪanmu?» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «....dǝⱨxǝtlik wǝⱨimilǝr bilǝn baxⱪa bir hǝlⱪni... ɵzigǝ has ⱪilixi üqün kelip urunup baⱪⱪan bir ilaⱨ barmu?».
■4:35 Ⱪan. 32:39; Yǝx. 45:5,18,22; Mar.12:29,32
□4:37 «ularning keyinki ǝwladlirini» — ibraniy tilida «uning keyinki nǝslini». «xǝhsǝn Ɵzi» — ibraniy tilida «Ɵzining yüzi bilǝn».
□4:46 «xǝrⱪ tǝripidǝ» — ibraniy tilida «bu tǝripidǝ».
□4:49 «Tüzlǝngliktiki dengiz» — muxu yǝrdǝ «Ɵlük Dengiz»ni kɵrsitidu.