Hǝritǝ - Mǝsiⱨning dǝwridǝ, Ⱪanaan (Israiliyǝ) zemini
□3:1 «Rim imperatori Tiberius Ⱪǝysǝrning sǝltǝnitining on bǝxinqi yili» — bizning ⱨesabliximizqǝ Tiberius Ⱪǝysǝr miladiyǝ 13-yili 27-Iyun imperator dǝp jakarlanƣan. Xunga Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning Israilƣa Hudaning padixaⱨliⱪini, xundaⱪla Mǝsiⱨning kǝlgǝnlikini jar selixⱪa baxliƣanliⱪi miladiyǝ 28-yili bolsa kerǝk idi. «Ⱨerod han Galiliyǝ ɵlkisining ⱨakimi, Ⱨerod hanning inisi Filip han Ituriyǝ wǝ Trahonitis ɵlkisining ⱨakimi, Lisanyas han Abiliniy ɵlkisining ⱨakimi bolƣanda...» — muxu ayǝttǝ üq ⱪetim ixlitilgǝn «ⱨakim» degǝn sɵz grek tilida «tetrarⱪ» degǝn sɵz bilǝn ipadilinidu. «tetrarⱪ» degǝnning toluⱪ mǝnisi «(zeminning) tɵttin bir ⱪismi üstidiki ⱨakim». «tetrarⱪ» degǝn mǝrtiwǝ «waliy»din tɵwǝn idi.
□3:2 «... Ⱨannas ⱨǝm Ⱪayafa bax kaⱨinliⱪ ⱪiliwatⱪanda, Hudaning sɵz-kalami qɵldǝ yaxawatⱪan Zǝkǝriyaning oƣli Yǝⱨyaƣa kǝldi» — bu 1-2-ayǝttǝ Huda qaⱪqaⱪ ⱪiliwatⱪandǝk — dunyada xunqǝ muⱨtǝrǝm ǝrbablar bolƣini bilǝn, U Ɵz sɵz-kalamini ularning ⱨeqⱪaysisiƣa amanǝt ⱪilƣan ǝmǝs, bǝlki qɵldǝ yaxawatⱪan namǝlum bir Yǝⱨudiyƣa tapxurdi.
□3:3 «Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr... kixilǝrgǝ gunaⱨlarƣa kǝqürüm elip kelidiƣan, towa ⱪilixni bildüridiƣan suƣa «qɵmüldürüx»ni jakarlaxni baxlidi» — «kixilǝrgǝ gunaⱨlarƣa kǝqürüm elip kelidiƣan, towa ⱪilixni bildüridiƣan suƣa «qɵmüldürüx»: — baxⱪiqǝ eytⱪanda, «Gunaⱨliⱪ yolliringlardin yenip, towa ⱪilinglar! Towa ⱪilƣanliⱪinglarni bildürüx üqün qɵmüldürüxni ⱪobul ⱪilinglar. Xundaⱪ ⱪilƣanda, Huda silǝrni kǝqürüm ⱪilidu!» — degǝndǝk.
■3:4 Yǝx. 40:3-5; Mat. 3:3; Mar. 1:3; Yⱨ. 1:23.
□3:6 «barliⱪ ǝt igiliri Hudaning nijatini kɵrǝlǝydiƣan bolidu!» — «Yǝx.» 40:3-5.
■3:6 Zǝb. 98:2-3; Yǝx. 40:3-5; 52:10.
□3:7 «Əy zǝⱨǝrlik yilan baliliri! Kim silǝrni Hudaning qüxüx aldida turƣan ƣǝzipidin ⱪeqinglar dǝp agaⱨlandurdi?!» — bu kinayilik, ⱨǝjwiy gǝp, ǝlwǝttǝ; mǝnisi bǝlkim «Towa ⱪilmay, qɵmüldürüxni ⱪobul ⱪilix bizni Hudaning kelidiƣan ƣǝzǝptin ⱪutⱪuzidu, degininglar ⱪandaⱪ gǝp?!» degǝndǝk.
□3:8 «Əmdi towiƣa layiⱪ mewilǝrni kǝltürünglar!» — «towiƣa layiⱪ mewilǝr» toƣruluⱪ «Matta»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng. «Bizning atimiz bolsa Ibraⱨimdur!» — demǝk, «Biz uluƣ Ibraⱨimning ǝwladliri bolƣan «uluƣ Yǝⱨudiy milliti» bolup, biz ⱨeqnemǝ ⱪilmisaⱪmu Huda aldida pak turiwerimiz» degǝn pozitsiyini bildüridu.
■3:8 Mat. 3:9; Yⱨ. 8:39; Ros. 13:26.
□3:9 «Palta alliⱪaqan dǝrǝhlǝrning yiltiziƣa tǝnglǝp ⱪoyuldi» — Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning bu uluƣ sɵzi «Hudaning ƣǝzipi ǝmdi silǝrgǝ yetip kelix aldida» degǝn asasiy mǝnini bildüridu. Bu sɵz toƣruluⱪ wǝ 12-ayǝttiki keyinki bexariti toƣruluⱪ «Matta»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imizni kɵrüng.
■3:11 Yaⱪ. 2:13,15; 1Yuⱨa. 3:17.
□3:14 «ⱨeqkimgǝ yalƣandin xikayǝt ⱪilmanglar» — bǝlkim pul ündürüwelix mǝⱪsitidǝ ⱪilinƣan xikayǝtni kɵrsitixi mumkin.
□3:15 «hǝlⱪ tǝⱪǝzzaliⱪta bolup...» — demǝk, tǝⱪⱪǝzaliⱪ bilǝn Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨni kütkinidǝ.
■3:16 Yǝx. 44:3; Yo. 2:27,28; Mat. 3:11; Mar. 1:8; Yⱨ. 1:26; Ros. 1:5; 11:16; 2:4; 11:15; 19:4.
□3:19 «ⱨakim Ⱨerod» — «ⱨakim» gerk tilida «tetrark». Bu sɵz «tɵtning birini idarǝ ⱪilƣuqi» degǝnni bildüridu; Ⱨerod Rim imperiyǝsining ⱨɵkümranliⱪi astida bolup, Pǝlǝstinning tɵttin bir ⱪismiƣa (Galiliyǝgǝ) «padixaⱨ» yaki «han» bolƣan.
■3:21 Mat. 3:13; Mar. 1:9; Yⱨ. 1:32.
□3:22 «Muⱪǝddǝs Roⱨ kǝptǝr siyaⱪida qüxüp uning üstigǝ ⱪondi» — «kǝptǝr siyaⱪida» yaki «pahtǝk siyaⱪida». Grek tilida bu ⱪux «peristera» dǝp atilidu. «Peristera» grek tilida ⱨǝm kǝptǝrni ⱨǝm pahtǝknimu kɵrsitidu. «...xuning bilǝn asmandin: «Sǝn Mening sɵyümlük Oƣlum, Mǝn sǝndin toluⱪ hursǝnmǝn!» degǝn bir awaz anglandi» — Əysaning Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝr tǝripidin qümüldürülüxi uning zindanƣa taxlinixidin burun, ǝlwǝttǝ.
■3:22 Yǝx. 42:1; Mat. 17:5; Mar. 9:7; Luⱪa 9:35; Kol. 1:13; 2Pet. 1:17.
□3:23 «Əysa ɵz hizmitini baxliƣanda, ottuzƣa kirip ⱪalƣanidi» — «ottuzƣa kirip ⱪalƣanidi» grek tilida «ottuzqǝ yaxⱪa kirgǝnidi» — Grekxunas Professor Ramsayning deyixiqǝ bu ibarǝ (1) ottuz yax (yigirmǝ toⱪⱪuz yaki ottuz bir yax ǝmǝs); (2) dǝl ottuz yaxⱪa kirgǝn küni degǝn mǝnidǝ. Kaⱨinlar wǝ Lawiylar dǝl ottuz yaxⱪa kirgǝndǝ hizmitini baxlaytti («Qɵl.» 4:3, «Yar.» 41:46nimu kɵrüng).
■3:23 Mat. 13:55; Yⱨ. 6:42.
□3:26 «Yüsüp» — yaki «Yoseh». «Yuda» — «Yǝⱨuda»ning ⱪisⱪa xǝkli.
□3:27 «Salatiyǝl» — «Mat.» 1:12ni kɵrüng. Tǝwratta, mǝsilǝn «Əzra» 3:2dǝ «Xealtiǝl» deyilidu.
□3:30 «Yǝⱨuda» — grek tilida muxu yǝrdǝ «Yuda» deyilidu.
□3:33 «Aram» — «Rut» 4:20 wǝ «1Tar.» 2:10dǝ «Ram». «Ⱨezron» — grek tilida «Əsrom». «Pǝrǝz» — grek tilida «Parǝs».
□3:35 «Serug» — grek tilida «Seruh». «Raƣu» — grek tilida «Raƣaw». Ibraniyqǝ «Rǝu». «Pǝlǝg» — grek tilida «Palǝg». «Xelaⱨ» — grek tilida «Salaⱨ».
□3:36 «Ⱪainan» — grek tilida «Ⱪainam». «Xǝm» — grek tilida «Sem». «Lǝmǝh» — grek tilida «Lamǝh».
□3:38 «...Ⱪenan Enoxning oƣli, Enox Setning oƣli, Set Adǝm’atining oƣli, Adǝm’ata bolsa, Hudaning oƣli idi» — bu nǝsǝbnamǝ wǝ «Matta»da hatirilǝngǝn nǝsǝbnamǝ üstidǝ «Matta»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imiz ⱨǝmdǝ «Yǝrǝmiya»diki (22:30 toƣrisida) ⱪoxumqǝ sɵzimizni kɵrüng. Bizningqǝ Luⱪa bǝrgǝn bu nǝsǝbnamǝ Mǝsiⱨning anisi Mǝryǝmning nǝsǝbnamisidur.