Muqeddes Kalam (latin yéziq) Luqa 1

Luqa

«Luqa bayan xilghan xush xewer» •••• Muqeddime

1 Gerche nurghun ademler arimizda mutleq ishenchlik dep qaralghan ishlarni toplap yézishqa kirishken bolsimu,□ 2 (xuddi söz-kalamgha bashtin-axir öz közi bilen guwahchi bolghanlar, shundaqla uni saqlap yetküzgüchilerning bizge amanet qilghan bayanliridek),□ 3 menmu barliq ishlarni bashtin tepsiliy tekshürüp éniqlighandin kéyin, i hörmetlik Téofilus janabliri, silige bu ishlarni tertipi boyiche yézishni layiq taptim.□ 4 Buningdin meqset, sili qobul qilghan telimlerning mutleq heqiqet ikenlikige jezm qilishliri üchündur.

Yehya peyghemberning tughulushidin bésharet

5 Yehudiye ölkisige padishah bolghan Hérod seltenet qilghan künliride, «Abiya» kahinliq nöwitidin bir kahin bar bolup, ismi Zekeriya idi. Uning ayalimu Harunning ewladidin bolup, ismi Élizabit idi.□ ■ 6 Ular ikkisi Xudaning alidida heqqaniy kishiler bolup, Perwerdigarning pütün emr-belgilimiliri boyiche eyibsiz mangatti.□ 7 Emma Élizabit tughmas bolghachqa, ular perzent körmigenidi. Uning üstige ular ikkisi xélila yashinip qalghanidi.□

8 U öz türkümidiki kahinlar arisida ibadetxanida nöwetchilik wezipisini Xuda aldida ada qiliwatqanda,■ 9 shu chaghdiki kahinliq aditi boyiche, ular Perwerdigarning «muqeddes jay»igha kirip xushbuy sélishqa muyesser bolushqa chek tashlighanda shundaq boldiki, chek uninggha chiqti. ■ 10 Emdi u xushbuy séliwatqan waqtida, jamaet tashqirida turup dua qilishiwatatti. □ 11 Tuyuqsiz Perwerdigarning bir perishtisi uninggha xushbuygahning ong teripide köründi. 12 Uni körgen Zekeriya hoduqup qorqunchqa chömüp ketti. 13 Biraq perishte uninggha:

— Ey Zekeriya, qorqmighin! Chünki tiliking ijabet qilindi, ayaling Élizabit sanga bir oghul tughup béridu, sen uning ismini Yehya qoyghin. □ ■ 14 U sanga shad-xuramliq élip kélidu, uning dunyagha kélishi bilen nurghun kishiler shadlinidu. ■ 15 Chünki u Perwerdigarning neziride ulugh bolidu. U héchqandaq haraq-sharab ichmesliki kérek; hetta anisining qorsiqidiki waqtidin tartipmu Muqeddes Rohqa toldurulghan bolidu. ■ 16 U Israillardin nurghunlirini Perwerdigar Xudasining yénigha qayturidu. ■ 17 U Rebning aldida Iliyas peyghemberge xas bolghan roh we küch-qudrette bolup, atilarning qelblirini balilargha mayil qilip, itaetsizlerni heqqaniylarning aqilanilikige kirgüzüp, Reb üchün teyyarlan’ghan bir xelqni hazir qilish üchün uning aldida mangidu, — dédi.□ ■

18 Zekeriya bolsa perishtidin: Menmu qérip qalghan, ayalimmu xéli yashinip qalghan tursa, bu ishni qandaq jezm qilalaymen? — dep soridi.■

19 Perishte jawaben:

— Men Xudaning huzurida turghuchi Jebrailmen. Sanga söz qilishqa, bu xush xewerni sanga yetküzüshke men ewetildim. 20 Waqit-saiti kelgende choqum emelge ashurulidighan bu sözlirimge ishenmigenliking tüpeylidin, bu ishlar emelge ashurulghan künigiche mana sen tiling tutulup, zuwan’gha kélelmeysen, — dédi. 21 Emdi jamaet Zekeriyani kütüp turatti; ular u muqeddes jayda néme üchün bunchiwala hayal boldi, dep heyran qalghili turdi. 22 U chiqqanda ulargha gep qilalmidi; uning ulargha qol isharetlirini qilishidin, shundaqla zuwan sürelmigenlikidin ular uning muqeddes jayda birer alamet körünüshni körgenlikini chüshinip yetti.

23 Shundaq boldiki, uning ibadetxanidiki xizmet mudditi toshushi bilenla, u öyige qaytti. 24 Derweqe, birnechche kündin kéyin uning ayali Élizabit hamilidar boldi; u besh ayghiche tala-tüzge chiqmay: 25 «Emdi Perwerdigar méning halimgha nezirini chüshürüp, méni xalayiq arisida nomusqa qélishtin xalas qilip, manga bu künlerde shunchilik shapaet körsetti» — dédi.■

Eysaning dunyagha kélishidin bésharet

26-27 Élizabit hamilidar bolup alte ay bolghanda, perishte Jebrail Xuda teripidin Galiliye ölkisidiki Nasaret dégen bir sheherge, pak bir qizning qéshigha ewetildi. Qiz bolsa Dawut padishahning jemetidin bolghan Yüsüp isimlik bir kishige déyiship qoyulghanidi; qizning ismi bolsa Meryem idi.■

28 Jebrail uning aldigha kirip uninggha:

— Salam sanga, ey shepqetke muyesser bolghan qiz! Perwerdigar sanga yardur! — dédi.□

29 U perishtini körgende, uning sözidin bek hoduqup ketti, könglide bundaq salam sözi zadi némini körsitidighandu, dep oylap qaldi. 30 Perishte uninggha:

— Ey Meryem, qorqmighin. Sen Xuda aldida shepqet tapqansen. 31 Mana, sen hamilidar bolup bir oghul tughisen, sen uning ismini Eysa dep qoyisen. □ ■ 32 U ulugh bolidu, Hemmidin Aliy Bolghuchining oghli dep atilidu; we Perwerdigar Xuda uninggha atisi Dawutning textini ata qilidu. □ ■ 33 U Yaqupning jemeti üstige menggü seltenet qilidu, uning padishahliqi tügimestur, — dédi.□ ■

34 Meryem emdi perishtidin: — Men téxi er kishige tegmigen tursam, bu ish qandaqmu mumkin bolsun? — dep soridi.

35 Perishte uninggha jawaben: — Muqeddes Roh séning wujudunggha chüshidu we Hemmidin Aliy Bolghuchining küch-qudriti sanga saye bolup yéqinlishidu. Shunga, sendin tughulidighan muqeddes perzent Xudaning Oghli dep atilidu. □ 36 We mana, tughqining Élizabitmu yashinip qalghan bolsimu, oghulgha hamilidar boldi; tughmas déyilgüchining qorsaq kötürginige hazir alte ay bolup qaldi. 37 Chünki Xuda bilen héchqandaq ish mumkin bolmay qalmaydu, — dédi.■

38 Meryem: — Mana Perwerdigarning dédikimen; manga sözüng boyiche bolsun, — dédi. Shuning bilen perishte uning yénidin ketti.

Meryemning Élizabitni yoqlishi

39 Meryem shu künlerde ornidin qopup aldirap Yehudiye taghliq rayonidiki bir sheherge bardi. 40 U Zekeriyaning öyige kirip, Élizabitqa salam berdi. 41 We shundaq boldiki, Élizabit Meryemning salimini anglighandila, qorsiqidiki bowaq oynaqlap ketti. Élizabit bolsa Muqeddes Rohqa toldurulup, yuqiri awaz bilen tentene qilip mundaq dédi:

— Qiz-ayallar ichide bextliktursen, qorsiqingdiki méwimu bextliktur! □ 43 Manga shundaq sherep nedin keldikin, Rebbimning anisi bolghuchi méni yoqlap keldi! 44 Chünki mana, saliming quliqimgha kirgendila, qorsiqimdiki bowaq söyünüp oynaqlap ketti. 45 Ishen’gen qiz neqeder bextliktur; chünki uninggha Perwerdigar teripidin éytilghan söz jezmen emelge ashurulidu!□ ■

Meryem bésharet qilip Xudagha medhiye oquydu

46 Meryemmu xush bolup mundaq dédi: —

«Jénim Rebni ulughlaydu, 47 rohim Qutquzghuchim Xudadin shadlandi,□

48 Chünki U dédikining miskin haligha nezer saldi;

Chünki mana, shundin bashlap barliq dewrler méni bextlik dep ataydu;

49 Chünki Qadir Bolghuchi men üchün ulugh ishlarni emelge ashurdi;

Muqeddestur Uning nami.

50 Uning rehim-shepqiti dewrdin-dewrgiche Özidin qorqidighanlarning üstididur,■

51 U biliki bilen küch-qudritini namayan qildi,

U tekebburlarni könglidiki niyet-xiyalliri ichidila tarmar qildi.□ ■

52 U küchlük hökümdarlarni textidin chüshürdi,

Péqirlarni égiz kötürdi.■

53 U achlarni nazi-németler bilen toyundurdi,

Lékin baylarni quruq qol qayturdi.■

54-55 U ata-bowilirimizgha éytqinidek,

Yeni Ibrahim hem uning neslige menggü wede qilghinidek,

U Öz rehim-shepqitini éside tutup,

Quli Israilgha yardemge keldi».□ ■

56 Meryem Élizabitning yénida üch ayche turup, öz öyige qaytti.

Yehya peyghemberning dunyagha kélishi

57 Élizabitning tughutining ay-küni toshup, bir oghul tughdi. 58 Emdi uning qolum-qoshniliri we uruq-tughqanliri Perwerdigarning uninggha körsetken méhir-shepqitini shunche ulghaytqanliqini anglap, uning bilen teng shadlandi. ■ 59 We shundaq boldiki, bowaq tughulup sekkiz kün bolghanda, xalayiq balining xetnisini qilghili keldi. Ular uninggha Zekeriya dep atisining ismini qoymaqchi bolushti. ■ 60 Lékin anisi jawaben:

— Yaq! Ismi Yehya atalsun — dédi.■

61 Ular uninggha: — Biraq uruq-jemetingiz ichide bundaq isimdikiler yoqqu! — déyishti. 62 Shuning bilen ular balining atisidin perzentingizge néme isim qoyushni xalaysiz, dep isharet bilen sorashti.

63 U bir parche mom taxtayni ekilishni telep qilip: «Uning ismi Yehyadur» dep yazdi. Hemmeylen intayin heyran qélishti. □ 64 Shuan uning aghzi échildi, uning tili yéshilip, zuwan’gha keldi we shuning bilen Xudagha teshekkür-medhiye éytti. 65 Ularning öpchürisidikilerning hemmisini qorqunch basti; Yehudiye taghliq rayonlirida bu ishlarning hemmisi el aghzida pur ketti. 66 Bu ishlardin xewer tapquchilarning hemmisi ularni könglige püküp: «Bu bala zadi qandaq adem bolar?» déyishti. Chünki Perwerdigarning qoli derweqe uninggha yar idi.

Zekeriyaning nijat-qutquzulush heqqidiki béshariti

67 Shu chaghda balining atisi Zekeriya Muqeddes Rohqa toldurulup, wehiy-bésharetni yetküzüp, mundaq dédi: —

68 «Israilning Xudasi Perwerdigargha teshekkür-medhiye oqulsun!

Chünki U Öz xelqini yoqlap, ulardin xewer élip, bedel tölep ularni hör qildi.□

69-71 U qedimdin béri muqeddes peyghemberlirining aghzi arqiliq wede qilghinidek,

Quli bolghan Dawutning jemeti ichidin biz üchün bir nijat münggüzini östürüp turghuzdi;

Bu zat bizni düshmenlirimizdin we bizni öch köridighanlarning qolidin qutquzghuchi nijattur.□ ■

72-75 U shu yol bilen ata-bowilirimizgha iltipat eylep,

Muqeddes ehdisini emelge ashurush üchün,

Yeni atimiz Ibrahimgha bolghan qesimini éside tutup,

Bizni düshmenlirining qolidin azad qilip,

Barliq künlirimizde héchkimdin qorqmay, Öz aldida ixlasmenlik we heqqaniyliq bilen,

Xizmet-ibaditide bolidighan qildi.□ ■

76 Emdi sen, i balam,

Hemmidin Aliy Bolghuchining peyghembiri dep atilisen;

Chünki sen Rebning yollirini teyyarlash üchün Uning aldida mangisen.□ ■

77 Wezipeng uning xelqige gunahlirining kechürüm qilinishi arqiliq bolidighan nijatning xewirini bildürüshtür;■

78-79 Chünki Xudayimizning ichi-baghridin urghup chiqqan shepqetler wejidin,

Qarangghuluq we ölüm kölenggisi ichide olturghanlarni yorutush üchün,

Putlirimizni amanliq yoligha bashlash üchün,

Ershtin tang shepiqi üstimizge chüshüp yoqlidi.□ ■

80 Bala bolsa ösüp, rohta küchlendürüldi. U Israil jamaitining aldida namayan qilin’ghuche chöllerde yashap keldi.□ ■

Luqa
<
1
>

□1:1 «nurghun ademler arimizda mutleq ishenchlik dep qaralghan ishlarni toplap yézishqa kirishken bolsimu,...» — «arimizda» — démek Eysa Mesihke egeshkenler arisida. «Arimizda mutleq ishenchlik dep qaralghan ishlar» dégenlikning bashqa birxil terjimisi: «Arimizda (toluq) emelge ashurulghan ishlar». Ikkila terjimisi oxshashla Eysa Mesihge munasiwetlik ishlarni körsitidu, elwette.

□1:2 «söz-kalam» — mushu yerde Eysa Mesihning özini, shundaqla uning tapshurghan barliq telimini körsitidu. «saqlap yetküzgüchiler» — yaki «ghojidar» dégenning mushu yerde alahide menisi bar. Ular Eysa Mesihning qilghan sözliri we paaliyetlirige bolghan öz guwahchiliqini aghzaki tarixlargha aylandurdi, shundaqla uni bashqilargha yadlitip tapshurdi. Mushu «saqlap yetküzgüchiler» barliq étiqadchilarning jamaitining xizmitide bolup «kalam-soz»ning tarixlirini saqlash üchün mes’ul bolghan «amanetchiler» idi. Shuning bilen beziliri bu aghzaki tarixlarni yézishqa kirishkenidi. Luqa bolsa bu tarixlarni (1) tekshürüp éniqlighan (2) andin ularni mutleq ishenchlik dep ispatlighan ehwalda bularni tertip boyiche xatiriligenidi.

□1:3 «menmu barliq ishlarni bashtin tepsiliy tekshürüp éniqlighandin kéyin...» — «bashtin» dégen bu söz grék tilida mushu yerde ikki bisliq söz bolup, uning asasliq menisi: Luqa «bayan»ida xatiriligen barliq weqelerni u peqet öz közi bilen körgen guwahchilarning aghzidin anglap xatiriligen; «bashtin» yene qoshumche: «yuqiridin», «ershtin» dégenni bildüridu; démek, Luqa bu xatirini yézishqa ershtin bolghan türtke bar idi. Bashqiche éytqanda, u uni Muqeddes Rohning yolyoruqi we ilhami astida yazghan. «Téofilus» —Munu kishining salahiyiti toghruluq Injildiki «kirish söz»imizni körüng. Menisi «Xudani söygüchi».

□1:5 ««Abiya» kahinliq nöwitidin bir kahin bar bolup, ismi Zekeriya idi — «Abiya» kahinliq nöwiti» «1Tar.» 24:10de, kahinlarning jemetining ibadetxanidiki «dijorniliq» tizimlikini körsitidu. Kahinlarning (hemmisi Harunning ewladliri) yilliq xizmiti 24 nöwetke bölünetti. «kahinliq jemeti»dikilerning herbirige ibadetxanida ishleshke on besh kün nöwet kéletti. «Abiya» nöwiti» bu yigirme töt nöwettin biri idi. Miladiye birinchi esirde, kahinlarning sanlirigha asasen, herbir kahin ömride «muqeddes jay»da xushbuy sélishtin ibaret imtiyazliq xizmetke birla qétim muyesser bolushi mumkin idi. «Uning ayalimu Harunning ewladidin bolup...» — Musa peyghemberning akisi «Harun» birinchi «bash kahin» idi; kéyin uning barliq erkek ewladliri kahinliq xizmitide bolushqa muyesser idi.

■1:5 1Tar. 24:10.

□1:6 «Ular ikkisi Xudaning alidida heqqaniy kishiler bolup, Perwerdigarning pütün emr-belgilimiliri boyiche eyibsiz mangatti» — ularning «heqqaniy» we «eyibsiz» déyilgenliki ularni «gunahsiz» dégenlik emes. Tewrat qanuni boyiche kishiler öz gunahlirini tonup yétip, shundaqla Tewrat boyiche kérek bolghan gunahni tileydighan qurbanliqlarni sun’ghan bolsa, Xuda aldida eyibsiz dep hésablinatti.

□1:7 «... Élizabit tughmas bolghachqa, ular perzent körmigenidi. Uning üstige ular ikkisi xélila yashinip qalghanidi» — mushu yerdin oqurmenlerge éniqki, Xudadin qorqidighan adem ayali tughmas bolsimu, némila bolmisun shu sewebtin ayali bilen hergiz ajrashmaydu.

■1:8 1Tar. 24

■1:9 Mis. 30:7; Law. 16:17.

□1:10 «Emdi u xushbuy séliwatqanda, jamaet tashqirida turup dua qilishiwatatti» — ««muqeddes jay»gha kirip xushbuy sélish» wezipisi her küni etigende saet toqquzda we chüshtin kéyin saet üchte, ikki qétimla ada qilinatti («Mis.» 30:7-8).

□1:13 «ayaling Élizabit sanga bir oghul tughup béridu, sen uning ismini Yehya qoyghin» — «Yehya» ibraniy we grék tillirida «Yuhanna» («Perwerdigarning shepqiti» dégen menide) bilen ipadilinidu («Yehya» esli erebche söz idi). «Yehya» dégen isim oqurmenlerge mushu shekilde tonush bolghanliqi üchün uni mushu terjimide ishlettuq.

■1:13 Luqa 1:60.

■1:14 Luqa 1:58.

■1:15 Chöl. 6:1-8; Hak. 13:4.

■1:16 Mal. 3:24; Mat. 11:14.

□1:17 «itaetsizlerni heqqaniylarning aqilanilikige kirgüzüp...» — «itaetsizler» Xudagha itaet qilmaydighanlar.«aqilanilikige» grék tilida «heqqaniylarning oylirigha». «U Rebning aldida Iliyas peyghemberge xas bolghan roh we küch-qudrette bolup.... Reb üchün teyyarlan’ghan bir xelqni hazir qilish üchün uning aldida mangidu...» — mushu yerde «Rebning aldida» grék tilida «uning aldida». Bu söz Tewrattiki «Yesh.» 40:1-11, «Mal.» 3:1 we 4:5-6ge asaslan’ghan; bu ulugh bésharetler boyiche Reb Özi yer yüzige kelmekchi bolidu; biraq uningdin awwal ewetilgen «aldin yürgüchi»si uning üchün bir xelqni (towigha keltürüp) teyyarlishi bilen yol teyyarlaydu. Bésharet qilin’ghan bu elchi Yehya özi idi, elwette.

■1:17 Mal. 3:23-24; Mat. 3:2; Mar. 9:12.

■1:18 Yar. 17:17.

■1:25 Yar. 30:23; Yesh. 4:1.

■1:26-27 Mat. 1:18.

□1:28 «Ey shepqetke muyesser bolghan qiz!» — bezi kona köchürmilerde: «Ey, qiz-ayallar ichide bextliktursen!» dégen sözlermu qoshulidu. 42-ayetnimu körüng.

□1:31 «sen uning ismini Eysa dep qoyisen» — «Eysa» grék tilida «Yésus», ibraniy tilida «Yeshua», menisi «Qutquzghuchi Yah» yaki «Yah nijattur». Oqurmenlerning éside bolushi kérekki, «Yah» bolsa «Yahweh» (Perwerdigar)ning qisqartilmisidur. «Mat.» 1:21nimu we uning izahitini körüng.

■1:31 Yesh. 7:14.

□1:32 «Perwerdigar Xuda uninggha atisi Dawutning textini ata qilidu» — Tewrattiki köp bésharetlerde Qutquzghuchi-Mesih (1) Dawutning biwasite ewladi bolidu; (2) uning textige waris bolup awwal Israilgha, andin pütkül dunyagha padishah bolidu, dep éniq körsitilidu (mesilen «Zebur» 18-küy (bolupmu 43-ayet), 89:26-37, 132:11:, «Yesh.» 9:6-7, 16:5, «Yer.» 23:5, «Am.» 9:11-12, «Dan.» 2:44, 7:13-14, 27, «Mik.» 5:2-4 qatarliqlar).

■1:32 2Sam. 7:12; Zeb. 132:11; Yesh. 9:6; 54:5.

□1:33 «Yaqupning jemeti» — pütkül Israil xelqini körsitidu.

■1:33 1Tar. 22:10; Zeb. 45:6; 89:36; Yer. 23:5; Dan. 7:14,27; Mik. 4:7; Ibr. 1:8.

□1:35 «sendin tughulidighan muqeddes perzent Xudaning Oghli dep atilidu» — yaki «sendin tughulidighan perzent muqeddes, Xudaning Oghli dep atilidu».

■1:37 Ayup 42:2; Yer. 32:17; Zek. 8:6; Mat. 19:26; Luqa 18:27.

□1:41 «Qiz-ayallar ichide bextliktursen, qorsiqingdiki méwimu bextliktur!» — Élizabit Meryemge ibraniy tilida sözligen, elwette. Bu ayettiki «bextlik» (grék tilida «makarios») dégen söz ibraniy tilida «mubarek» dégen söz bilen ipadilen’gen bolushi kérek. Ibraniy tilida «mubarek»ning menisi: — (1) bextlik, (2) Xuda teripidin beriketlen’gen; (3) xelq teripidin bext tilen’gen we ulughlan’ghan.

□1:45 «Ishen’gen qiz neqeder bextliktur; chünki uninggha Perwerdigar teripidin éytilghan söz jezmen emelge ashurulidu!» — bashqa birxil terjimisi: «Emdi «Perwerdigardin ewetilgen söz jezmen emelge ashurulidu» dep ishen’güchi neqeder bextliktur!».

■1:45 Luqa 11:28.

□1:47 «rohim ... Xudadin shadlandi» — eslide grék tilida «rohim ... Xudada shadlandi» — (1) Xuda tüpeylidin shadlan’ghanliqini; (2) Xuda bilen yéqin alaqide bolup shadlan’ghanliqini körsitidu. Oqurmen 46- we 47-ayettin insanning «jan» we «roh» arisida bolghan munasiwetni köreleydu — Xudaning ishliri insanning rohida bashlinidu we kéyin «jéni»da (démek, insanning oyliri we héssiyatlirida) toluqlinidu. «Rimliqlargha»diki kirish sözimizde «roh» we «jan» toghruluq körüng.

■1:50 Mis. 20:6.

□1:51 «U tekebburlarni könglidiki niyet-xiyalliri ichidila tarmar qildi» — bashqa birxil terjimisi: «U könglidiki oy-xiyallirida tekebburliship ketkenlerni tarmar qildi».

■1:51 Zeb. 33:10; Yesh. 51:9; 52:10; 1Pét. 5:5.

■1:52 1Sam. 2:8; Zeb. 113:6.

■1:53 Zeb. 34:9-10

□1:54-55 «U Öz rehim-shepqitini éside tutup, ...» — «(Xudaning) Öz rehim-shepqiti» mushu yerde belkim Tewrattiki «Perwerdigarning özgermes muhebbiti» dégen ibarining menisi bilen oxshashtur. Bu ibare Xuda Israilning ata-bowilirigha qilghan barliq shapaetlik wedilirini öz ichige alidu (yuqiriqi sözni körüng). «... Quli Israilgha yardemge keldi» — «Israil» mushu yerde Israil xelqini körsitidu.

■1:54-55 Yesh. 30:18; 41:9; 54:5; Yer. 31:2,20;Yar. 17:19; 22:18; Zeb. 132:11.

■1:58 Luqa 1:14.

■1:59 Yar. 17:12; Law. 12:3.

■1:60 Luqa 1:13.

□1:63 «Uning ismi Yehyadur» — grék tilida we ibraniy tilida «Uning ismi Yuhannadur».

□1:68 « Xuda Öz xelqini yoqlap, ulardin xewer élip,...» — «yoqlap, ulardin xewer élish» dégen ibare grék tilida «yoqlash» dégen birla söz bilen ipadilinidu. Tewrat we Injilda «Xudaning yoqlishi» uning insanlargha yéqin kélip ulardin xewer élishini öz ichige alidu. «U Xuda bedel tölüp ularni , yeni Öz xelqini hör qildi» — bu sözler éytilghan waqit Yehudiy xelqi Rim impériyesining mustemlikisi yaki ulargha béqindi idi. «hör bolush» mushu yerde rohiy erkinlikni körsitidu. Roshenki, Xudaning neziride muhim bolghini el-yurtning «musteqilliq»i emes, belki herbirimizning gunahimizdin azad bolushidin ibarettur.

□1:69-71 «qedimdin béri..» — grék tilida «ezeldin béri..». «Quli bolghan Dawutning jemeti ichidin biz üchün bir nijat münggüzini östürüp turghuzdi...» — «münggüz» bolsa melum elning yaki ademning shan-sheripini, küch-qudritini bildüridu. Mushu yerde bu «münggüz» Israilni (gunahliridin) qutquzup ularni shan-shereplik bir xelq qilidu; sözning Dawutning ewladi bolghan Qutquzghuchi-Mesihni körsetkenlikide guman yoq. «Bu zat bizni düshmenlirimizdin we bizni öch köridighanlarning qolidin qutquzghuchi nijattur» — «bu zat» grék tilida «u» déyilip, mushu yerde yuqirida tilgha élin’ghan «münggüz», yeni Qutquzghuchi-Mesihni körsitidu.

■1:69-71 Zeb. 132:17; Zeb. 72:1-14; Yesh. 40:10; Yer. 23:6; 30:10; Dan. 9:27.

□1:72-75 «U... muqeddes ehdisini emelge ashurush üchün, yeni atimiz Ibrahimgha bolghan qesimini éside tutup, bizni düshmenlirining qolidin azad qilip, barliq künlirimizde héchkimdin qorqmay, Öz aldida ixlasmenlik we heqqaniyliq bilen, xizmet-ibaditide bolidighan qildi» — qaytilaymizki, bu barliq ishlarda: (1) Xuda Ibrahim we peyghemberlerge nijat toghruluq köp wedilerni qilghan; (2) U bu wedilerge asasen, ularni emelge ashurush üchün Mesihini ewetidu. Hemme ishlar 69-ayette tilgha élin’ghan «nijat münggüzi», yeni Qutquzghuchi-Mesih arqiliqla bolidu.

■1:72-75 Yar. 22:16; Zeb. 105:9; Yer. 31:33; Ibr. 6:13,17; Ibr. 9:14; 1Pét. 1:15.

□1:76 «...sen ´Rebning yollirini teyyarlash üchün uning aldida mangisen» — grék tilida «sen Rebning yollirini teyyarlash üchün Uning yüzi aldidamangisen».

■1:76 Luqa 1:17; Mal. 3:23.

■1:77 Luqa 3:3.

□1:78-79 «Xudayimizning ichi-baghridin urghup chiqqan shepqetler wejidin, qarangghuluq we ölüm kölenggisi ichide olturghanlarni yorutush üchün...» — «Yesh.» 9:1-2, 42:7 49:9-10ni körüng. «Ershtin tang shepiqi üstimizge chüshüp yoqlidi» — «Tang shepiqi» bolsa yene Qutquzghuchi-Mesihning özini körsitidu, elwette.

■1:78-79 Yesh. 9:1; 42:7; 43:8; 49:9; 60:1.

□1:80 «bala bolsa ösüp, rohta küchlendürüldi» — «roh» mushu yerde Yehyaning öz rohini körsitidu.

■1:80 Luqa 2:40.